• Irob History

  • Irob History (Amharic)

  • The Irob People

  • ታሪክ ኢሮብ

  • ታሪክ ኢሮብ ብኣባ ተስፋይ መድኅን

  •  

  • ታሪክ ኢሮብ (ብኣባ ዮሓንስ ግደይ)

  • ትውልደ ኢሮብ (በግዕዝ)

  • ነገደ ኢሮብ (ግዕዝ)

  • ታሪክ ኢሮብ ብኣባ ዮሓንስ ግደይ
    A Short Irob History Manuscript by Abba Yohannes Gidey

    ---

    ራእሲ ስብሓት ኣረጋዊ – ኣባ ጠቕልል

    (Source: Facebook)

    ራእሲ ስብሓት ካብ ወላዲኦም ሹም ዓጋመ ኣረጋዊ እኖኦም ወ/ሮ ስላስ ብ1839 ዓ.ም.ፈ ከም ዝተወለዱ ወዲ ወዶም ነቶም ዉሩይ መራሒ ዝነበሩ ደጋዝማት ሰባጋዲስ ወልዱ ብቕፅል ሽሞም ድማ ኣባ ገረይ እናተብሃሉ(ንትግራይ ትግርኚ ካብ 1818 ክሳብ 1831ዓ.ም.ፈ ዝገዝኡ) እንትኾኑ ኣብ ጊዜ ንእስነቶም በሊሕን ናይ ምሕደራ ፍሉይ ክእለት ከም ዝነበሮምን ፀሓፊ ታሪኽ ሃጋይ ኤርሊክ ይሕበር። ኣቦ ራእሲ ስብሓት ሹም ዓጋመ ኣረጋዊ ድማ (ብቅፅል ሽሞም ኣባ በለው እናተብሃሉ ዝፍለጡ) ብዙሓት እኳ ዝወለዱ እንትኾኑ ብጣዕሚ ፍሉጣት ግን ግራዝማች ተኽለሃይማኖትን ራእሲ ስብሓትን ሙዃኖም ደ/ር ጌላውዴዎስ ኣርኣያ ኣብ ዝፀሓፎ ወግዒ ዓጋመ ዘርእስቱ ፅሑፍ ይገልፅ:: ራእሲ ስብሓት ኣባ ጠቕልል ብዝብል ቅፅል ሽም ይፍለጡ::

    ራእሲ ስብሓት ናይ ንእስነት ዕድሚኦም ኣብ ልምምድ ምሕደራን ፖለቲካዊ ምንቅስቓስን ምስ ፀንሑ ኣብ 1859 ዓ.ም.ፈ ብሃፄ ቴድሮስ ግዝኣት ዓጋመ ከመሓድሩ ደጃዝማት ስብሓት ተባሂሎም ተሸይሞም:: ኣብ እዋን ሃፀይ ቴድሮስ ንዓጋመ እንተመሓድሩ ዝለዓለ ፍትሓውን ሚዛናውን ከይዲ ምሕደራ ይኽተሉ ብምንባሮም ካብ ዘመሓድርዎ ግዝኣት ወፃኢ ብዝነብር ህዝቢ ከይተረፈ ልዑል ተቐባልነት ከም ዝነበሮም ይንገረሎም::
    ህዝቢ ትግራይ ብፍላይ ድማ ህዘቢ ካባቢ ዓጋመ ኣብ ትሕቲ ግዝኣት ደጃት ውቤ ዝበፅሖ ዝነበረ ዓፀቦ ብምምሕዳር ሃፀይ ቴድሮስ ዝሐሸ ምርግጋዕ ብምርካቡ ራእሲ ስብሓት እውን ነቲ ዝነበረ በሰላ ብዝግባእ ንምፍዋስ ፅቡቕ ክያዶ ከምዝነበሮም ኣቦታት ዓጋመ የዘንትዉ::

    ስዒቡ ብዘበነ ሃፀይ ዮወሃንስ ራብዓይ ድማ ንኸተማ ዓዲግራት ሓዊሱ ናይ ዓጋመ ግዝኣቶም ከም ዘጠናኽሩሎም ሃጋይ ኤርሊክ ይገልፅ። ኣብዚ እዋን እዚ ድማ ናይ ምምሕዳር ክእለቶም ዱልዱል መሰረት ዝሓዘን ዝበለፀ ተፈላጥነት እናሕደሩን ከይዶም ኢዮም:: ኣብ 1892 ዓ/ም/ፈ ድማ ሃፀይ ሚኒልክ ናይ ራእሲ መዓርግ ከመ ዝሃብዎምን ናይ ከባቢ ዓጋመ ራእሲ ኮይኖም ከም ዝቐፀሉን ይሕብር ሐዚ እውን ናይ ሃጋይ ኢሪክሰን መፅሓፍ የብራህርህ።

    ካሊእ ራእሲ ስብሓት ኣብ ሃገሮም ኢትዮጵያን ብፍላይ ከዓ ኣብ ትግራይ ቁሸታዊ ኣተሓሳሰባ ዘይነበሮም ኩሉ ዓደይ ኩሉ ይብፃሓኒ ካብ ዝብል ኣተሓሳስባ ኣብ ኩሉ ክፋል ብቤተሰብ ሓረግ ዘይተኣሳሰርሉ የለን ይበሃል። እዚ ድማ ዝነበሮም ሃገራውን ህዝባውን ፍቕሪ ከም ዘመላኽት ይዝንቶ። ትግራይ ሓደ ኢና ዝብል ኣተሓሳስባ ዝነበሮም ምዃኖም እውን ብስልጣን ኣብ ዘመሓዳድርሎም ከባቢታት ብርስን ኢና ዝብል ፍልስፍና ነበሮም:: ንዝተበደለት ጓል ኣንስተይቲ ምጥባቕን ኣብ ፀገም ጊዜ ህዝቦም ኣብ ምሕጋዝን ዝነበሮም ኣመለኻኽታ እውን ዝነኣድ ነይሩ። ንኣብንት ኣብ ጊዘ ድርቂ ንዓጋመ ካም ፀገም ከም ዘውፅእዎ ኩፉእ ዘበን ኮይኑ ህዝቦም ንኸውፅኡ ብፀልማት ዘሸመቱ እናበሉ ወለዲ የዘንትዉሎም። ካሊእ ህዝቢ ዝብድሉ መራሕቲ ኣለዉ እንተሰሚዖም ብቐጥታ ዝቃወሙን ክሳብ ኲናት ዝኸፍቱን ምንባሮም ናይ ታሪኽ ድርሳናትን ዛንታታትን ይሕብሩ።
    ራእሲ ስብሓት ምስ ሓራምዝ ሃደንቶም

    ሃፀይ ዮሃንስ ኣብ መተማ ምስ ሞቱ ኣብ ትግራይ ብዙሕ ፀገምን ጥምየትን ከምኡ እውን ዝርፍያን ብምንባሩ በቲ ጊዜቲ ራእሲ ስብሓት ብብዙሕ ሰብ ዝፍለጡ መስተውዓልን ሓላዊ ድኻን ነበሩ ይብል ብዶክተር ገላውዴዎስ ኣርኣያ ዝተፅሓፈ ወግዒ። ጊዘ ዘምፅኦ ሽግር ንምውጋድ ክብሉ ምስ ደጃት ባህታ ሰገነይቲ ብምስምማዕ ብወደብ ባፅዕ ኣቢሎም ዒልቦ ብምእታው ኣብ ከተማ ዓዲግራት ደብረ መድሃኒት መድሃኔአለም ቤተክርስትያን ተሰሪሑሉ ኣብ ዘሎ ቦታ ዕዳጋ ኣጣየሹ። ቀትሪ ብፀሓይ ለይቲ ድማ ብማሾ ዕዳጋ ክካየድን ህዝቢ ካብ ጥሜት ክላቐቕን ዓብይ ስራሕ ብምስርሖም ዝነኦም ዘይተሰምዐሉ ከባቢ ኣይነበረን ከም አገላልፃ ወግዒ ዓጋመ። ካብ ዝተፈላለዩ ከባብታት ትግራይ ካብ ዓዲግራት እናሸመተ ዝኸድ ህዝቢ ድማ ብዋርድያ እናዐጀቡ ነናብ ዓዱ ይስንይዎ ነይሮም።

    ራእሲ ስብሓት ንዓብይ ኲናት ዓድዋ ሓዊሱ ኣብ ዓበቲ ሃገራዊ ኲናታት ብትብዓት ተዋጊኦም እዮም። ንምጥቃስ ዝኣክል ዓብይ ኲናት መተማ ፤ብመጋቢት 1889 ኣብ ኣጥበራ ኣብ መንጎ ማህዳውያንን ዘንሳሕብ ዝነበረ ሓይሊ ተጋሩን ኲናት እውን ተሳቲፎም እዮም። ሰበሮም ዝተብሃለ ዓምደኛ መፂሄት ጥሕሎ ኣብ ዘስፈሮ ፅሑፍ ራእሲ ስብሓት ኣብ ኲናት ዓድዋ እውን እንተኾነ ዘመናዊ ዕጥቂ ሒዞም ጣልያን ከዲዖም ሀገረይን ባንዴራይን ምስባዕዲ ኮይነ ወገነይ ኣይወግእን ብምባል ናብ ሃፀይ ምኒሊክ ከምዘኣተዉ ፀሓፊ ታሪኽ ጳውሎስ ኞኞ ኣብ ኣጤ ምኒሊክ ዝብል መፅሓፎም ካብ ገፅ 192 ጀሚረካ ብምጭላፍ ከምዚ ዝስዕብ ኣቕሪብዎ ኣሎ።
    *ራስ ስብሓት ኣረጋዊና ደጀዝማች ሓጎስ ተፈሪ ከጠላት ጋር ሁነን ወንድሞቻችን ኣንዋጋም ብለው የካቲት 4-ቀን ወደ ምንሊክ ገቡ። ምንሊክም እነኚህን ሁለት መኳንንቶች በፍቅር ተቀብለው ከነሰራዊታቸው ሸልምው ስመው ኣገራችሁን ጠብቁ ብለው ዓርብ ዕለት ተሰናብተው ሰኞና ማክሰኞ ከዓዲግራት ወደ እንትጮ ከሚመጣ የኢጣልያ ሰራዊት ጋር ጦርነት ገጠሙ 360 ኢጣልያኖች ገድለው የምስራች ብለው ወደ ኣጤ ምንሊክ ላኩ። ራስ ስብሓትና ደጀት ሓጎስ ተፈሪ ኣዲ-ግራት ባሉ ኢጣልያኖች ላይ ከባድ ችግር ኣደረሱ። የመገናኛው ስልክ ከመበጠሳቸው ሌላ መንገዱን ዘግተው ለኢጣልያኖች ስንቅ እንዳይ ደርስ ኣደረጉ ኣንድ የኢጣልያን መኮነን ለቤተሴብ በጫፃፈው ደብዳቤ እንደገለፀው
    “ ………ምግቡ ዱቄትና ሩዝ ብቻ ነው ቤኖ ቼዝ /ኣይብ/ ኮምጣጤ ሁሉ የለም። የመፃፍያ ወረቀት እንኳን ኣጥተናል ……..” ክብሉ ፀሓፊ ታሪኽ ጳውሎስ ኞኞ ኣጤ ምንሊክ ኣብ ዝብል መፅሓፎም ካብ ገፅ 191-241 ብዝርዝር ይመልክቱ። ራእሲ ስብሓት ናይ ጣልያን ሓይሊ ሚዛንን ዕጥቅን ስንቅን ብዝርዝር ንሃፀይ ምኒሊክ ከም ዘቅረቡሎም ዝተፈላለዩ ፀሓፍቲ ታሪኽ ይሕብሩ።ብፍላይ ድማ ገ/ሂወት ጠቋር ዝበሃሉ ናይ ጣልያን ኩነታት ዝሰልሉ ፍሉጥ ሰላሊ ከም ዝነርዎም ይሕበር።ይኹን እምበር ምንሊክ ንራእሲ ስብሓት ን12 ዓመታት ኣብ ማእኸል ዓዲ ኣብ ይርጋ ጨፌ ሃረር ወዘተ..እናተዛወሩ ብግዞት ብእሱር ከምዘሳቀይዎምን ምስኦም ብግዞት ከይደን ዝነበራ ኣሚኖም ወ/ሮ ኣበራሽ /ጓል ሓዎም ንራእሲ ኣሉላ/ ምስዝውልዶኦም ማንታ ደቀን ኣብ ሃረር ብግዞት እንዳሃለዉ ከምዝሞቶኦም እሞ ብምኽንያት ሞት ኣሚኖም ዓብይ ሓዘን ከምዝገጠሞም ብተወሳኺ ወዶም ሽምዓጋመ ደስታ ምስ ሞቱ ሓዘንተኛ ኮይኖም ብምኽንያት ዝገጠሞም ሓዘን ካብ እሱር ከም ዝወፁን ካብ መጀመሪያ ጀሚሩ ስርዓት ምንልክ ንራእሲ ስብሓት ዝቆረነ ምንባሩን ኣብቲ ልዕል ኢሉ ዝተጠቐሰ መፂሄት ሰበሮም ገሊፅዎ ኣሎ። ራእሲ ስብሓት ከምቲ ፕሮፌሰር ሃጋይ ዝብልዎ በሊሕን መስተውዓልን ብዋጋ ፍቅሪ ህዝቦምን ዓዶምን ዘይደራደሩ ምንባሮም እውን ምርዳእ ይከኣል::

    ነይርካ ነይርካ ናብ መሬት ይርካ ዜርካ ዜርካ ናብ ቤት ከምዝበሃል ሞት ኣይቐርን እሞ ራእሲ ስብሓት ኣብ ኣብ ዓኾራ የካቲት 20 መዓልቲ 1906 ዓ/ም ምስ ምስ ክልተ ደቆም ምስ ሞቱ ዝተገጠመሎም ግጥሚ ብምስዓብ ክዛዝም። ኮራ

    ኣፄ የሓንስ ኣብ መተማ እንክሞቱ
    በዓል ከብቲ ከብቱ ተዘሚቱ
    በዓል በቕሊ በቕሉ ተዘሚቱ
    በዓል ቅርሺ ቅርሹ ተዘሚቱ
    በዓል ነፍጢ ነፍጡ ተዘሚቱ
    ሻላ ስብሓት ሰሎሞን ስርዓቱ
    ብምጽዋዕ በሪ ኣኽፊቱ
    ሽዋን ወሎን ኮይኑ ሕግጋቱ
    ዘይገዝእዶ ኣሎ ብመዓልቱ
    ቆላሕ ኢልኩም መሬት ተቛመቱ
    መን ኣሎና ከም ጠቕልል ንቕሓቱ
    እልፊ ድኻ ዘሕድር መጽዊቱ
    ንየማናይ ዝሰድድ ኖቑቱ
    ንጽጋማይ ዝሰድድ ኖቑቱ
    ኣብ ማእከል ዝቕመጥ ቢሒቱ
    ማይ ዕዳጋ ሰማእታት ቀደስቱ
    ማይ ጸዓዳ ሓዋርያት ዓጠንቱ
    እንተኾይነ ሓስየ ከፍቱ
    ጠይቕዎም ንግጠም ደም ራቱ
    ይህ ሁሉ ኣልፈዋል ዓለም ከንቱ
    እንዴት ኣለህ ሊቀ መሳፍንቱ
    በቀይ ቀለም በክቡር እንጨቱ
    ተጽፈህ ኑረሃል ለመንግስቱ።
    by Deki Agame

    ---

    

ሐረግ ዘትውልደ ኢሮብ (በልሳነ ግዕዝ)

አዳም ወለደ እምሔዋን 1. ቃኤልሃ፡ 2. ወአቤልሃ፡ 3. ወሴትሃ። ወአቤልኒ ሞተ በእደ ቃኤል።

ወቃኤልኒ ወለደ ሄኖንሃ። ሄኖንኒ ወለደ ጋይዳድሃ። ጋይዳድኒ ወለደ ሳሙኤልሃ። ሳሙኤልኒ ወለደ ማቱሳላሃ። ማቱሳላኒ ወለደ ላሜህሃ። ላሜህኒ ወለደ ቶቤርሃ። ቶቤርኒ ወለደ ዘውእቱ ነሀቤ ብርት ወሐጺን ወአንዛሬ እንሲራ ውእቱ።

ሴትኒ ወልዱ ለአዳም ወለደ ሄኖክሃ። ሄኖክኒ ወለደ ቃይናንሃ። ቃይናንኒ ወለደ መላልኤልሃ። መላልኤልኒ ወለደ ያሬድሃ። ያሬድኒ ወለደ ሄኖክሃ። ሄኖክኒ ወለደ ማቱሳላሃ። ማቱሳላኒ ወለደ ላሜህሃ። ላሜህኒ ወለደ ኖኅሃ። ኖኅኒ ወለደ 1) ካምሃ፡ 2) ወያፌትሃ፡ 3) ወሴምሃ።

ካምኒ ወለደ ከነአንሃ ዘኮነ ገብረ ለአኃውሁ። ወከነአኒ ወለደ ኢትዮጵስሃ። ኢትዮጵስኒ ወለደ አክሱምሃ (እንበይነዝ ትትሰመይ፡ ትትበሃል ብሔረ አክሱም – ማኅደረ ጽዮን ቅድስት)።

ኢትዮጵስኒ ወለደ አክሱምሃ። ወተቀብሩ ኢትዮጵስ ወአክሱም በውስተ አክሱም። አክሱምኒ ወለደ አርፋክሳድሃ። አርፋክሳድኒ ወለደ ቃይናንሃ። ቃይናንኒ ወለደ ሳላሃ። ሳላኒ ወለደ አቤርሃ (ኤቦርሃ)። አቤርኒ ወለደ ፋሌቅሃ። ፋሌቅኒ ወለደ ራጋውሃ። ራጋውኒ ወለደ ሴኖህሃ። ሴኖህኒ ወለደ ናኮርሃ። ናኮርኒ ወለደ ታራሃ። ታራኒ ወለደ አብርሃምሃ። አብርሃምኒ ወለደ እስማኤልሃ እም አጋር አመቱ፡ ወያዕቆብሃ እምነ ሳራ እግዝእቱ።

ይስሐቅኒ ወለደ እምነ ርብቃ እኅተ ሳባ ያዕቆብሃ ወኤሳውሃ። ያዕቆብኒ ወለደ 12ቱ ነገደ እስራኤል። ዘውእቶሙ 1ዱ ይሁዳ፡ 2ቱ ጋድ፡ 3ቱ ሌዊ፡ 4ቱ ስምዖን፡ 5ቱ ምናሴ፡ 6ቱ ዮሴፍ (6ዘተሰይጠ ወኮነ ገብረ)፡ 7ቱ ብንያም፡ 8ቱ ሮቤል፡ 9ቱ ዛብሎን፡ 10ቱ ይሳኮር፡ 11ዱ ዓሴር፡ 12ቱ ንፍታሌም።

ጋድ ወልዱ ለያዕቆብ (እስራኤል) ሖረ ውስተ ሮምያ እስመ በጽሐቶ በዕፃ እም ደቂቀ እስራኤል አኃዊሁ። ወነግሠ በውስቴታ፤ ወበህየ ወለደ አቅሊምሃ። አቅሊምኒ ወለደ አፍሊስሃ። አፍሊስኒ ወለደ ሳዶቅሃ። ሳዶቅኒ ወለደ ሳሙኤልሃ። ሳሙኤልኒ ወለደ አበርኔሃ። አብርኔኒ ወለደ አፍኒንሃ። ኣፍኒንኒ ወለደ ዘካርያስሃ። ዘካርያስኒ ወለደ አሚናዳብሃ። አሚናዳብኒ ወለደ አክኒንሃ። አክኒንኒ ወለደ ፊንሐስሃ። ፊንሐስኒ ወለደ መግድርሃ።

መግድርኒ ወለደ እስክንድርሃ። እስክንድርኒ ወለደ ሐዶሃ። ሐዶኒ ወለደ ፋሬስሃ። ፋሬስኒ ወለደ መግድርሃ ዳግማዌ።

እምጋድ እስከ መግድር ዳግማዊ ነገሥታተ ሕዝብ ነግሡ በሮምያ።

እም አዳም እስከ ኖኅ፡ 10ቱ ትውልድ፤ እም ሴም እስከ ታራ፡ 10ቱ ትውልድ፤ እም አብርሃም እስከ መግድር ዳግማዊ፡ 19ቱ ትውልድ። ወኮና ኵሎን ትውልድ ለሕዝበ ሮም እም አዳም እስከ ጋድ፤ እምጋድ እስከ መግድር ዳግማዊ 39ቱ ትውልድ።

መግድርኒ ንጉሠ ሮም አውሰበ ብእሲተ እንተ ትሰመይ እለኒ ዘአቡሃ ዳዊት ንጉሠ እስራኤል ወእማ ቤርሳቤሕ፡ ብእሲተ ኦርዮ፣ እንተ ትንእስ እምነ ሰሎሞን እኁሃ።

መግድር ንጉሠ ሮም አውሰባ ለእለኒ ወወለደ እምኔሃ 1) አብርሃምሃ (አብራም)፣ 2) አክአብሃ፣ 3) እንድርያስሃ። አብራም ወአክአብ ተረፉ ውስተ ሮምያ ወሀለዉ እስከ ይእዜ ብዙኀነ።

እንድርያስኒ መጽአ ምስለ ወልደ ዕብራዊ ሰሎሞን፡ እኅወ እሙ (እለኒ) ወታቦተ ጽዮን ቅድስት፡ መንገለ አኵሱመ፤ ወነበሩ ህየ ኅቡረ እስከ 7ቱ ዓመተ።

ወእምዝ እንድርያስ ሖረ ውስተ ደስአ፣ ወአውሰበ ለብቍልድም ወለቱ ለቄስ ብርክ፣ ወወለደ ለሄባይ  ጽራዕ። ሄባይኒ ወለደ አይፋራህሃ። አይፋራህኒ ወለደ ዓሚዶሃ። ዓሚዶኒ ወለደ ወረደ ምሕረትሃ። ወረደምሕረትኒ ወለደ ምስማርሃ (አቡሆሙ ለሰብአ ደስአ)። ኣብርሃምሃ ዘሖረ ውስተ ምድረ አረሚ፡ እንተ ትሰመይ “ዱሉም-ዳላብሃ” ዘኮነ አረማዌ።

ወእምዝ መጽአ ወረደምሕረት ውስተ ምድረ ሐረዜ፣ ወነበረ በውስቴታ ባዕል ዘስሙ ሐረዜ፤ ወቦቱ ወለት ዘስማ ቡልድን፣ ወወሀቦ ለወረደምሕረት። ወወለደ 3ቱ ደቂቀ – ሰንበቱሃ፡ ሱመሃ፡ ወሀናኬሃ።

ሀናኬ ሖረ ውስተ ምድረ ሰሳሕለ ወወለደ ጸዋጋነ ወመዓትማነ፣ ዘይብልዎሙ “ሰብአ ዓላሌ ፍሬ”።

ሰንበቱሂ ወለደ እምነ አቅሓረት ስድስቱ እገላ – 1) ለታይ  ዘውእቶሙ ዓዲቀለይቶ፤ 2) ሮይ ዘወለደ ሰብአ ብዘት፤ 3) ናይ ዘወለደ ሰብአ ድጐዝ፤ 4) ሮብ ዘወለደ ጕዕዳድሃ ዘውእቶሙ “ደቂ አጽማይ፣ ወሰሊባሃ ዘወለደ “እገላ-ማይ”፣ እገላ-ሖጻ፣ ወሐየትሃ ዘወለደ ሰብአ ሮብራ፤ 5) እገላ-ሐጺን፤ 6) እገላ-ሓርሲ፤ 7) እገላ-ሐመስ ዘይብልዎሙ “ትምላአ”፤ ወሳምናይ ወለደ እምነ አመቱ ዘይብልዎ “አድመቆም ዘወለደ ሰብአ ኮርባይራ።