ሳይንሳዊ መፅናዕቲ ቋንቋ ሳሆ

መእተዊ

ቋንቋ ሳሆ ኣብ ሰሜን ኢትዮጵያ ብፍላይ ምብራቅ ትግራይ ዝርከቡ ብሄ ረሰብ ኢሮብ ብሰፍሓት ዝዝረብ ቋንቋ እንትኾን ኣብ ሰሜን ምዕራብ ትግራይ መእኸላይ ትግራይ ኣብ ዝርከቡ ጎቦታት ዓሳዎርታን ጠርውዓን ‘ውን ዝዛረብዎ ቋንቋ እዩ። ብተወሳኺ ኣብ ደቡባዊን ደቡባዊ ምብራቅ ኤርትራ ዝርከቡ ብሄረ ሰባት ዓሳዋርታ፣ ጠርዋዓ ሓዞን መኒፍረን ‘ውን አዘውቲሮም ዝጥቀሙሉ ቋንቋ እዩ። ከምኡ’ውን ኣብ ዝተፈላለዩ ከተማታት ምስ ካልኦት ተዛረብቲ ተሓዋዊሶም ዝነብሩ ተወለድቲ ሳሆ ዝዛረቡ ከምዘሎው ይፍለጥ። ብሓፈሻ ተዛረብቲ ቋንቋ ሳሆ ዝኾኑ 250,000 ህዝቢ ከምዘሎው ይፍለጥ ኣብ ትግራይ ድማ 42,000 ተዛረበቲ ቋንቋ ሳሆኛ ከምዘሎው ተፈሊጡ ኣሎ።

ቋንቋ ሳሆኛ ንብዙሓት ወለዶታት ባይታ ኣፋዊ እናተመሓላለፈ ክሳብ ዘለናሉ ግዘ ዝመፀ ቋንቋ እዩ። ብፍላይ ኣብ ኢትዮጵያ ውሱናት ፈተና ብዝተፈላለዩ ኣካላት ዋላ እንተነበሩ፣ውፅኢታዊ ዝኾነ ንዙ ቋንቋ ብምሉእነት ብፅሑፍ ዘቀመጠ ኣካል የለን። ስለዝኾነ ታሪክ ፣ባህሊ ሰነቃል ማሕበራዊ ስነቁጠባዊን ፓለቲካዊን ሓድግታት ህዝቢ ኢሮብ ብፅሑፍ ክንድ ዝድለይ ተፀብፂቦምን ተዓቂቦምን ምርኣይ ኣይተኸኣለን። ብያታ ጥራይ ሓፍቲ ህዝቢ ዝኮኑ ታሪክን ሓድግታትን ንወለዶታት ምስጋር ኣዚዩ ኣፀጋሚ ከምዝኮነ ብዙሓት ምሁራት ዝስማምዕሉ እዮም። ብዙሓት ምሁራት ከምዝብልዎ ብያታ ጥራይ ዝመሓላለፍ ታሪካዊን ባህላዊ ሓድግታት ህዝብ እቱ ማሕበ ረሰብ ብዝፈጠሮም ርክብ ምስካልኦት ህዝቢታት መሰረቶም እናሰሓቱን እናተበረዙን ይከዱ እዮም። ስለዝኮነ ሃፍቲ ህዝቢ ኢሮብ ዝኾኑ ታሪካዊ ባህላዊ ሓድግታት ብግቡእ ከይተበረዙን ከተሓንፈፁን ንወለዶ ምትሕልላፍ ምእታን ክከኣል ብፅሑፍ ክዕቀቡ ምግባር ይግባእ።
ብፅሑፍ ንምቅማጥ ድማ ንዙይ ቋንቋ ብትክክል ክፅሕፍ ዝኽእል ፈደል ምቅራፅ ንደሓር ዘይበሃል ዛዕባ እዩ።

ብተዛማዲ ፊደል ዝተቀረፀሉ ቋንቋ ባህላዊን ታሪኻዊን ሓድግታት ህዝቢ ንምዕቃብ ጥራይ ዘይኮነስ ንኣስልጦ ልምዓትን ንምቲእትታው ሳይንሳዊን ቴክኖሎጂያዊን ምዕባለታትን ኣዚዩ ወሳኒ እጃም ኣለዎ። ህዝቢ ኢሮብ ኣብ ዘሳልጦም ዘሎው ዝተፈላለዩ ፓኬጃት ልምዓትን ምዕባለ ብዝርዳኦ ቋንቋ ብዝኮነ ተፃሒፎም እንትቀርቡሉ በቀሊሉ ተረዲኡ ውፅኢታዊ ንጥፈታት ክሳለጥ ከምዝክእሎ ይእመን ብተወሳኺ ፊደልን ቋንቋ ብፅሑፍ ንኽግለፅ ምግባር ብርኪ ዕቤየት ቋንቋ ሳሆኛ ካብ መረዳድኢ ዛዕባታተ ውልቃዊን ገዛዊ ናብ መካየዲ ስራሐቲ ስሩዕን ዘይሰሩዕ ትምህርቲ ማህበራዊን ሃይማኖታዊን ትካላት ክብ ዘብሎ እዩ። ብሓፈሻ ብፅሕፈት ምጥቃም ኣብ ህዝቢን መንግስታዊን ዘይመነግስታዊን ትካላት ስሉጥ መረበብ መራኸቢ ሓበሬታ ንኽህልሉ ወሳኒ እጃም ኣሎዎ። ስለዝኾነ ድማ ኣብዚ መፅናዕታዊ ፅሑፍ ቐረፃ ፊደል ቋንቋ ሳሆኛ ቀንዲ ዛዕባ ኮይኑ ኣሎ።ብመሰረት እዙይ ኣብ ቀረፃ ፊደል ሳሆኛ ኣባላት ዘለዎተክንካል ኮሚቴ ተመሪፁንዙ ቋንቋ ዝሰማማዕ ቁጠባዊን ዘየማትእን ፊደላት መማረፂ ብምቅራፅ ምስ ዝተፈላለዩ ኣካላት ሕብረተሰብን ኣማከርቲ ኮሚቴን መተሓባበሪ ኮሚቴን ብምዝታይ ንውሳነ ሓሳብ ናብ ዋዕላ ትንሳኤን ምዕባለን ቋንቋ ሕዝቢ ኢሮብ ምቅራብ ተኻኢሉ ኣሎ።

1.1 ተሳተፍቲ ኣባላት ቀረፃ ፊደል
ኣባላት ኮሚቴ ቴክኒክ
ኣባላት ኮሚቴ መተሓባበሪ
ኣባላት ኮሚቴ ምምኻር
1.2 ኣድላይነት ምቅራፅ ፊደል
• ብግቡእ ታሪክ፣ባህሊን ሓድግን ህዝቢ ኢሮብ ምዕቃብ ፣ኣብ ዝተፈላለዩ ከባቢታት ዝርከቡ ታሪኽ ባህሊ መንነት ህዝቢ ኢሮብ ዘንፀባርቁ ስነቃላዊን ስነስእላዊን ፣ ሓድግታት ብፅሑፍ ብምቅማጥ ንወለዶ ምትሕልላፍ ፊደልን ፅሕፈትን ወሳኒ እጃም ኣለዎም።
• ንምዕባለ ኣድለይቲ ዝኾኑ ዛዕባታት ንህዝቢ ምትእትታው ኣብ ጎደና ምዕባለ ንዝርከብ ህዝቢ ኢሮብ ንምዕባለኡ ሓገዝቲ ዝኾኑ ሓደሽቲ ነባራትን ፍልጠታት ሳይንስን ቴክኖሎጂን ምታን ክጥቀመሎም ብቀሊሉ ብዝርድኦ ቋንቋኡ ተፃሒፉ ንኸዝርበሉ ምቅራፅ ፊደል ኣድላይ ይኸውን።
• ብርኪ ዕቤት ቋንቋ ሳሆ ምዕባይ ቋንቋ ማዕቢሉ ዘብሎ እቱ ካብ ኣፋዊ ናብ ፁሑፋዊ እንትሰጋገርን እዩ። ብተወሳኺ ብፅሑፍ ዝግለፅ ቋንቋ ብቀሊል ትምህርቲ ማሓውራት መራኸብቲ ኣብ ጥቅሚ ምውዓል ስለዝኾነ ቋንቋ ሳሆኛ ቅድም ካብ ዝነበሮ ገዛዊ (Vernacular) ቋንቋ ናብ ዝዓበየ ግልጋሎት ዝህበሉ ብርኪ ምዕባለ ኣድላይነት ምቅራፅ ፊደል መሰረታዊ ጉዳይ እዩ።
• ምሕብሓብን ምዕቃብን ቋንቋ ሳሆ ዝተፈላለየ ቋንቋ ዝዛረቡ ህዝቢታት ምርድዳእን ምዝታይን ነባራዊ ኩነት እዩ ኣብ ከምዚይ ዓይነት ርክብ እቶም ቋንቋታት ምፅልላዎም ድማ ዘይተርፍ ሓቂ እዩ ሓደ ፀቃጢ ቋንቋታት ይኾኑ ። ከምዙይ ብምኻኑ ድማ ህዝቢ ኢሮብ ምስ ተዛረብቲ ቋንቋ ትግርኛ ብዘሎዎም ስጡም ርክብ ቋንቋኡ እናተሓንፈፁን እናተቀየረን ይኸዱ ከምዘሎ መፅናዕቲታት ዘረጋገፅዎ ግሁድ እዩ። ኣብዙይ እዋን ንቋንቋ ሳሆኛ ሓደጋ ምሕንፋፅን ምጥፋእን ዘጋድዱ ፅልዋታት ትግርኛን ካልኦት ቋንቋታትን ትምህርቲ፣ ማዕከናት መራከብቲ ሓፋሽ ወዘተ እናተባራከቱ ብምምፅኦም ሰጉምቲ ምዕቃብን ምምዕባልን ቋንቋ ሳሆኛ ኣድላይ እዩ ንዙይ ስጉምቲ ምውሳድ ምድላው መዘገበ ቃል መፃሕፍቲ ሰዋሱውን ካልኦት ፅሑፋትን ብቋንቋ ሳሆኛ ስለዘድልዩ ምቅራፅ ፊደል ንዙይ ተግባር መስለጢ ወሳኒ እዩ።
• መጠናኸሪ መሰል ዲሞክራሲ ፌደራል መንግስቲ ህዝብታት ኢትዮጵያ ንኩሎም ብሄራትን ብሄረ ሰባት ቋንቋኦም ንኸማዕብሉን ንክጥቀምሉን ብሕጊ መንግስቲ ደንጊጉ ይርከብ ስለዝኾነ ህዝቢ ኢሮብ ሓደ መግለፂ መንነቱ ዝኾነ ቋንቋኡ ከማዕብሎን ክጥቀመሉን ብህገ መንግስቲ ዝተፈቀደሉ መሰሉ እዩ ስለዝኮነ ንዝተፈላለዩ ተግባራት ምስፍሕፋሕ ህዝባዊ፣ማሕበራዊ፣ስነቁጠባዊን ስነልቦናዊን ብቋንቋኡ ተጠቃሚ ዲሞክራሲያዊ መሰሉ ዘረጋግፀሉ እዩ። ስለዙይ ፊደል ምቅራፅን ብፅሑፍ ምጥቃምን መሳለጢ ዲሞክራሲያዊ መሰላት ህዝቢ እዮም።

1.3 ዕላማ ቀረፃ ፊደል ቋንቋ ሳሆ
1.3.1 ቀንዲ ዕላማ
ዓሚቁ መፅናዕቲ ኣብ ስነድምፅን ኣደማምፃን ቋንቋ ሳሆ ብምክያድ ንቋንቋ ክፀሓፈሉ ዝኽእሉ ፊደላት ምቅራፅ።
1.3.2 ዝርዝር ዕላማ
• ባህሪ ስነድምፂ ሳሆኛ ምዝርዛር
• ተነበብቲ ኣናበብቲ ስነድምፂ ምፍላይን
• ፊደል ዘድልዮም ድምፅታትን ካብ ፊደል ዘየድልዩ ድምፅታት ምንፃር
• ምስ ባህሪ እቶም ድምፅታትን ኣደማምፃኦምን ዝስማማዕ ፊደል ምቅራፅ
• ብመማረፂ ዝቀርቡ ዓይነት ፊደል ላቲን ወይ ግእዝ ንውሳነ ምቅራብ
• ዝተቀረፁ ፊደላት ንቀረፃ ፊደል ረቁሓ መሰረት ዝገበሩ ምኳኖም ምርግጋፅ እዩ።

1.4 ደረት መፅናዕቲ
እዙ መፅናዕቲ ስነድምፂ ዝተካየደሉ ኣብ ወረዳ ኢሮብ ኮይኑ ሰለስትኡ ከባቢታት እንዳ ቡክነይቶ እንዳልገዳን፣ ሓሳባላን መሰረት ዝገበረ እዩ። ስለዝኮነ ካልኦት ከባቢታት ብሄረ ሰባት ዓስውረታ፣ጣርውዓ፣ሓዙን፣መንፈር፣ ዝተወሰነ ኣፈላላይ ዝርከብ ክህልው ስለዝክእልን በዚ መፅናዕቲ ዘይተዳህሰሱ ባህሪ ስነድምፂን ኣደማምፃን ጉድለት ክህልው ስለዝክእል ኣጠቃላሊ ቋንቋ ሳሆ ዝሓቆፈ እዩ ንክባሃል ኣይከኣልን።

I. መሰረታዊ ግንዛበታት ቀረፃ ፊደል
2.1 Principles of practical orthography (መትከላት ተግባራዊ ፊደል)
1. ሓደ ተግባራዊ ፊደል ስነ ድምፃዊ (Phonemic) ክኸውን ይግባእ ንሓደ ስነ ድምፂ ሓደ ፊደል ክቅረፀሉ ይግባእ።
2. ንሓደ ስነድምፂ ዝተፈላለዩ ኣደማምፃ እንተሃለዮ ዝተፈላለዩ ክቅረፀሉ የብሉን። እቶም ተዛረብቲ እቱ ቋንቋ ከቀበሉዎ ኣበይ ከመይ ክድመፅ ክምዘኽእል ሕጊ ስነድሚፅ ከውፅእሉ ይኽእሉ ‘ዮም።
3. ክልተ ድምፂታት ተተካእቲ (Free variants) እንተደኣ ኮይኖም ብሓዲኦም ጥራይ ንኽፀሓፉን ብእኡ ክልመድን ይግባእ።
4. ኣህፅሮተ ቃል ዘቀርቡ ቃላት ብምሉእ ኣደማምፃኦም ክፀሓፍ ይግባእ።
5. ነዋሕቲ ተነበብቲ ኣናባብቲ ኣደማምፃ ከበድቲ ዝኾኑ ድምፅታት ባህሪ እቲ ቋንቋ መሰረት ዝገበረ ፊደልን ኣፀሓሕፋን ምግባር ይምረፅ ድርብ ድምፅታት ተነበብቲ ኣነበብቲ ኣብቲ ቋንቋ ስነድምፃዊ ኣፈላላይ ትርጉም ዘየምፅኡ እንተደኣ ኮይኖም ብክልተ ድምፅታት ክቀርቡ ይምረፅ ካብ ሓዱሽ ካሊእ ፊደል ምቅራፅ።
6. ዋዕታ(Tone) ወይ ተፀቀጥቲ ኣናባቢቲ (Stress) ኣብቲ ቋንቋ ኣፈላላይ ኣብ ቃላት ትርጉም ዘምፅኡ እንተደኣኮይኖም ኣብ ቦቶኦም ምልክት ክግበረሎም ይግባእ።
7. ኣብ መንጎ ቃላት ሓረጋትን ምሉእ ሓሳብን መፍለይ ዝኽውን ክፍተትን ሰርዓተ ነጥብታትን ምትእትታው ኣብ ኣናብባን መፍለይ ዝኽውን ክፍተትን ሰርዓተ ነጥብታትን ምትእትታው ኣብ ኣናብባን ምግላፅ ሓሳበን ቃላት ስለዝፈጥር ምስ ቀረፃ ፊደል ክተኣታተው ይግባእ።
8. ሓደ ከብዲ ጉድኣት ኣብ ፊደል ቀረፃ ድማ ኸመይ መንገዲ ውርሲ ቃላት ክፀሓፍ ኣለዎም ዝብል ‘ዩ። እቶም ውርሲ ቃላት ምሉእ ኣብቲ ወሪሲ ቋንቋ ዝተሓንፈፁን ዝተዋሃሀዱን እንተደኣ ኮይኖም በቲ ዝተቀረፀ ፊደልን መሰረት ስነድምፂን ኣደማምፅን ክፀሓፉ ይግባእ። እንድሕር እዞም ውርሲ ቃላት ብምሉእ ምስቲ ቋንቋ ኣደማምፃ ዘይተዋሃሃዱ ኮይኖም ውሱናት ድምፅታት ኣብቲ ውርሲ ቋንቋ ዘይርከቡ ኮይኖም ሓዱሽ ምልክት ንዘትብሉ ኽቀረፁ ይግባእ።

2.2 መዕቀኒ ረቅሕታት ተግባራዊ ፊደል

ሓደ ቋንቋ ብፅሕፈት ምቅራብ እንትበሃል ኣብቲ ቋንቋ ዘሎ ዝርርብን ናይቶም ተዛረብቲ ሓሳብን ብዝተፈላለየ ምልክታታትን ተጠቂምካ ምቅማጥ እዩ። ኣብ ዓለምና ዝተፈላለዩ መፅሓፍ ሜላታት ኣለው። ካብኣቶም ንምጥቃስ ቻይናውያን (Ideography) ሓሳባዊ ምልክት ዚጥቀሙ እንትኾኑ ቀለማዊ ፊደል ዝጥቀሙ ድማ ግእዝ ኣማርኛ ትግርኛ ወዘተ ኣሎውና። ኣልፋቤታዊ ዝጥቀሙ ድማ ላቲን፣እንግሊዝ፣ ኦሮሞ ወዘተ እዮም። እዞም ኣብ ጥቅሚ ዝወዓሉ ሚላታት መፅሓፍ ምልክታት ብቶም ተጠቀምቲ ህዝቢ ተሰማሚዖምሎምን ሓሳበቶም ንተግባራዊ ንጥፈታቶምን ብውሕሉል መንገዲ ይገልፅሉ ኣሎው።

ይኹን እምበር ኣብ ኩሎም ቋንቋታት ዓለምና ዘጥቀምሎም መፅሓፍ ምልክታት ሳይንሳዊ መልክዕ ረቋሒታት ኣማሊኦም ዝርከቡ እዮም ምባል ኣይከኣልን። እዙይ ዝኾነሉ ምክንያት ድማ ሓድሓድኦም ዝተቀረፀ ፊደላቶም ምስቲ ቋንቋኦም ኣብ ከይዲ ዘርኣዩ ለውጥታት ድምፂን ኣደማምፃን ስለዘይተመዓራረ እዩ። ካልኦቶም ድማ እቶም ዝጥቀምሎም ምልክታት ፊደላትን ንቶም ቋንቋታት ተባሂሎም ዘይተሰርሑ ይኹኑሞ ባህሪ እቶም ቋንቋ ስነድምፅን ኣደማምፃን ኣብ ግምት ዘይኣእተው ይኾኑ (Cristal 1997). ከምዙይ ዓይነት ኩነታት እንህልው ፊደል ኣብ ምዕባለ እቲ ቋንቋ ኣሉታዊ ፅልዋታት ይህልዎ። ንሳቶም ድማ ሓደ ኣብ ምስትምሃር ፅሕፈትን ንባብን ንዕሸላት ነዊሕ እዋንን ከቢድ ፃዕቂን ይፈጥር። ካልኣይ ከምዙይ ቋንቋ ዝመሓላለፍ ዝክእሉ ሓሳባትን ፍልጠትን ብምሉእን ግልፅን ከይመሓላለፍ ዓጋቲ ይከውን።

እዙይ ብምዃኑ መፅሓፍ ፊደል ሓደ ቋንቋ ብዙሓት ነገራት ኣብ ግምት ብምእታው ክቅረፅ ይገብር። እሳቶም ድማ ቀረፃ ፊደል ሳይንሳዊ ትንተና ባህሪ ስነድምፂ እቱ ቋንቋ መሰረት ዝገበረ ምኳኑ ምርግጋፅ ብተወሳኺ ንመፅሓፍ ዝምረፅ ዓይነት ፊደል በቲ ተጠቃሚ ማሕበረሰብ ዓይነት ተቀባልነት ዘሎዎ ክምዝኾነ ምፍላጥ። ምሁራት ስነልሳን ዝኾኑ (Bery, 1968, Haugen, 1972) እዞም ዝስዕቡ ነጥብታት ከምቀንዲ ረቋሕታት ተግባራዊ ቅቡልን ሳይንሳዊን ቀረፃ ፊደል ኣቀሚጦም እዮም።

ሀ. Linguistic (ስነልሳናዊ)
• ባህሪ ስነድምፂን ኣደማምፃን ብግቡእ ፊደል ምትእትታዎም
• እቶም ዝተቀረፁ ፊደላት ቁጠባዊ ብዝኾነ ምቅራቦም
• እቶም ፊደላት ምሉእ ብምሉእ ኣብቲ ቋንቋ ዘሎ ዝርርብ ቀፃልነት ብዘለዎ ከየዛነፉ ምግላፅ ምክኣሎም

ለ. ስነትምህርታዊ ንምስትምሃር ፅሕፈትን ንባብን ግዘን ጉልበትን ዘይወሰድ ፊደል ምከኑ ምርግጋፅ እዙይ ማለት መባእታዊ ትምህርቲ ኣብ ሓፃር ግዘ ብቀሊል ጉልበት ተጠቀምቲ ክፅሕፍሉን ክንብብሉን ዝኽእልሉ ፊደል ምቅራፅ ኣድላይ እዩ።
ሐ. ስነልቦናዊ (Psychological) ተጠቀምቲ በቶም ፊደላት እንተፅሕፉ ይኹን እንተንብቡ ከንደየናይ ኣካላዊን ስነልቦናዊን ፀቅጢ ይፈጥረሎም?
መ. ስነፅሕፈት (Typographical) ክንደየናይ እቱ ፊደል ምስ ዘበናዊ መፀሓፊ ሜላታት ይጓዕዝ ብቀልሊሉ ብመፅሓፍ ማሽን ክግለፅ ዘክእል ምኳኑ ምርግጋፅ
ረ. ተቀባልነት (Acceptance) ተጠቀምቲ እዚ ቋንቋ ንዝተቀረፀ ፊደል ከመይ ይቀበልዎ ብእኡ ንምፅሓፍን ንምንባብን ዘሎዎም ባህጊ ምፍላጥ ኣድላይ እዩ።
2.3 መረፃ ዓይነት መፅሕፍ ምልክት
ንሓደ ቋንቋ መፅሓፊ ዓይነት ምልክት ኣልፋቤታዊ ከም ላቲን ወይ ቀለማዊ (Syllaabic) ከምፊደል ግእዝ ንክኸውን ዝውስንሉ ብቀንዲ ስነልሳናዊ ማሕበረሰባዊ ተደላይነትን መሰረት ዝገበረ ክኸውን ይግባእ። ስለዝኾነ ኣብዚ ምፅናፅታዊ ፅሑፍ ክልተ ዓይነት መማረፂ ፅሕፈት ቀረቦም እዮም። ንሳቶም ድማ ፊደል ግእዝን ላቲን ኣልፋቤትን እዩ ንዞም መማረፂ ዝቀረቡሉ ቀንዲ ምኽንያታት ድማ እዞም ዝስዕቡ እዮም።

ሀ. ላቲን ከም መማረፂ ንምንታይ ይቀርብ
1. ካልኦት ላዛታት ቋንቋ ሳሆ ዝዛረቡ ዓሌታት ዓሳዋሪታን ጠርዋዓን ኣብ ኤሬትራ ብቋንቋኦም ይፅሕፉን የንብቡን እዮም ንሳቶም ዘጥቀመሉ ዓይነት መፅሓፍ ድማ ላቲን ኣልፋቤት እዪ። ስለዚ ብሓባር እዙይ ቋንቋ ንምምዕባል ላዛታት እዙ ቋንቋ ተመሳሳሊ ፊደል ምህላው ረብሓ ኣለዎ።
2. ዓሌት ምስ ቋንቋ ሳሆ ዝኾኑ ኩሻዊ ቋንቋታት ብፍላይ ኣሓት ሳሆ ዝኾኑ ምብራቃዊ ኩሽ ቋንቋታት ዓፋር፣ ኦሮሞን ሰማሊን ብላቲን እዩም ዝፃሓፉ ዘሎው ስለዝኾነ ድማ ጎናዊ ዝምድና ቋንቋታት ኣብ ምዕባለ ሳሆኛ ዓብይ እጃም ስለዘሎዎ ተመሳሳሊ ምፅሓፍ ምህላው ጠቃሚ እዩ።
3. ኣብ ምስትምሃር መባእታዊ ንባብ ፅሕፈትን ፃዕቂ ጉልበት ዘይፈጥርን ወዘተ ዘይወልድ ላቲን ኣልፋቤት እዩ።
4. ኣብ ዝተፈላለዩ ፅሕፋት ዝተፈላለዩ ምሁራት ንኩሻዊ ቋንቋታት ብላቲን ጥራይ ክፀሓፍ ኣለዎም፤ ነዙይ ድማ ባህሪ ቋንቋታት ኩሻዊ ንላቲን ኣልፋቤት ጥራይ እዩ ዝምቸው። ካብ 1 4 ተቀሚጦም ዘሎው ሓሳባት መፅሓፍ ምልክት ቋንቋ ሳሆኛ ላቲን ሓያል መማረፂ ንክከውን ዝቀረቡ እዮም። ኣብ ረጋ “4’’ ዝተቀመጠ ምክንያት ስነልሳናዊ መመዘኒ መሰረት ዘገበረ ኣይኮነን። እዚ ቋንቋ ብላቲን ይኹን ብግእዝ ንምፅሓፍ ማዕረ ዕድል ኣለዎ።

ለ. ግእዝ ከም መማረፂ ንምተታይ ይቀርብ
1. ሳሆኛ ኣብ ኢትዮጵያ ዝዝረቡ ኣብ ክልል ትግራይ ጥራሕ ስለዝኾነ ፣ኢሮብ ድማ ካብ ጥንቲ ጀሚሩ ምስ ተዛረብቲ ትግርኛን ኢትዮጵያውን ስጡም ፓለቲካዊ ፣ ስነቁጠባዊን ማሕበራዊን ስነልቦናዊ ርክብ ኣለዎ። ስለዝኾነ ‘’ግእዝ’’ ኢትዮጵያዊ ፊደል ምጥቃም መጠናኸሪ ርክብ ህዝቢ ኢሮብ ኢትዮጵያን ተገይሩ ስለዝውሰድ።
2. ክልላዊ ናይ ስራሕ ቋንቋ ክልል ትግራይ ትግርኛ እዩ። ስለዝኾነ ህዝቢ ኢሮብ ምስ ትግርኛ ተመሳሳሊ ፊደል እንድኣ ተጠቀሙ ትግርኛ ንምምሃር ይሕግዞ እዩ። ኣብ መባእታ ብሳሆ ናይ ግእዝ ፊደል ምጥቃም ኣብ ቀፃሊ ብትግርኛ ንምቅፃል ሓጋዚ ምኳኑ ስለ ዝገልፅ።
3. ተዛረብቲ ትግርኛ ቋንቋ ሳሆ ብቀሊሉ ንምልማድ ተመሳሳሊ ኣፀሓሕፋ ምህላው ኣድላይ እዩ።
4. ብመመዘኒ ስነልሳናዊ ባህሪ ስነድምፂን ሳሆኛ ግእዝ ውሱን ምስትኸኻል ብምግባር ብትክክል ምፅሓፍ ይከኣል ስለዝኾነ ኣብ ላዕሊ ተጠሚጦም ዘለው ሓሳባት ግእዝ ፊደል ከም ሓደ መማረፂ ንክኸውን ዘቀረቡ እዩም። ብሓፈሻ ግእዝ እንተድኣ ተመሪፁ ሓደሓደ ሓሳባት ኣብ
ሀ. ዝተቀመጡ ከም ጎዶሎ ክኾን ይኽእል እዩ ብካልእ መዳይ ላቲን እንተዳኣ ተመሪፁ ኣብ ለ. ተቀሚጦም ዘሎው ጎዶሎታት ክህሉው ይኽእል እዩ። ስለዚ’ዩ ተጠቀምቲ ቋንቋ ሳሆ ዝኾኑ ክልቲኦም መማረፂታት ብግንዛብ ይሕሸና ‘ዩ ዝብልዎ መማረፂ ውሳነ ሓሳብ ምቅራብ ይኽእሉ እዮም መወዳእታ ውሳነ ዝኸውን ግን መሰረት ውሳነ ሓሳብ ህዝቢ ኢሮብ ዝገበረ ኣብ ቤት ምኽሪ ወረዳን ክልልን ዘፀደቀ መማረፂ ይኽውን።
3. ስነ ድምፂ ቋንቋ ሳሆኛ ኣብ ሕድሕድ ድምፂ ዘሎ ኣደማመፃን ባህሪን ንምፍላይ መጀመርታ ካብ ዝተፈላለዩ መፃሕፍቲ ንቋንቋታት ኣፍሪቃ መፍለይ ሰነድምፅ ይሕግዙ ኢዮም ዝተባሃለ መሰረታዊ ቃላት ( Basic vocabulary) ኣብ ሰደቃ ተዳሊዮም ብመሰረት እዙይ 456 ካብ ዝተፈላለዩ ክፍሊ ቃላት ተመሪፆም ኣብ ከተማ ደውሃን ሓበሬታ ምስ ዝህቡ ካብ ሰለስተ ከባቢ ኢሮብ እንዳልገዳ ፣ሓሰበላን እንዳቡክኖይቶን ዝተመርፁ 9 ዓበይቲ ዓዲ ንዞም ቃላት ብቋንቋኦም ንክዛረብዎምን ኣብ ቴፕ ሪከርደር ንኽቅረፅን ተገይሩ ኣበ ቴፕ ዝተቀረፁ ቃላት ብስነልሳናዊ (IPA- International phonetic alphabetic alpabaet) ምልክት ብትኽክል ኣብ ወረቀት ክሰፍሩ ምስ ተገበረ ብድሕሪኡ ጎዶሎ ኣብ ኣፀሓሕፋ ንከይህሉ ኣብ ቴክኒክ ኮሚቴ ብዝርከቡ ኣባላት መመሳከሪ ፈተሻ ተገይሩ እዩ። ካብቶም ዝተኣከቡ ቃላት ብትክክል ዝተመዘገቡ በቢዝጅምርሉ ዓይነት ድምፂ ትፈሊዮም ምስ ተቀመጡ ንሕድ ሕድ ድምፂ ኣብ ክልተ ተመሳሰሊቲ (Minimal pairs) ቦታን ኣሰራርዓ ድምፂን ክርእይዎ ዝኽእሉ ፍልልይ ትርጉም እንተሎ ፍተሻቀፂሉ ። እዙይ ዓይነት ፈተሻ ድምፂ ንምፍላይ ትርጉማዊ ድምፂ(Phonemer) ካብ ካለኦት ትርጉም ለውጢ ዘይህቡ ግን ናይ ሓደ ስነድምፂ ዝተፈላለዩ ኣደማምፃታት ንምፍላይ ቀንዲ መሳርሒ እዩ።
3.1 ተነበብቲ ስነ ድምፂ ቋንቋ ሳሆ ተነበብቲ ስነ ድምፂ (Phonemes) ንምፍለላይ ክልተ ቃላት ተመሳሳሊ እደማምፃን ድምፅታትን ዘሎዎም ግን ሓንቲ ተነባቢት ድምፂ ኣብታ ካልአይቲ ቃል ንዘላ ተነባቢት ለውጢ ትርጉም ተምፅእ እንተድኣ ኮይና ብምርኣይ ዝግበር መስርሕ መፍለይ ስነ ድምፂ እዩ። ብመሰረት እዙይ ኣብ ቋንቋ ሳሆ ኣብታሕቲ ተዘርዚሮም ዘሎው ቃላት ንኣብነት ቀሪቦም ኣለው።

ሀ.መሰረታዊ ተነበብቲ ድምፂ (Phonemes)
Sina /s/ hat /t/
Wina /w/ han /n/
Rab /r/ hat /h/
Dab /d/ lat /l/
Mazo /m/ yolih /y/
Faso /f/ kolih /k/
Fao /? / dabaan /d/
Galo dabaan
Ge /g/ cada /c/
He /h/ mada
Raba /b/
Raka /r/

ብመሰረት ኣብ ሰደቃ ሓደ ተቀሚጦም ዘሎው ቃላት ኣብ ቋንቋ ሳሆኛ 18 መሰረታዊ ተነበብቲ ስነድምፂ(Phonemes)ከምዘለውተረጋጊፆም እዮም።
ቶምድማ፦/s,r,w,d,n,m,c,k,t,h,y,f,g,l,b,d,>h) አዮም።
ለ. ውርሲ ቃላት ዝርከቡ ስነ ድምፂታት ካብዞም መሰረታዊ ስነድምፂታት ( Phonemes) ብተወሳኺ ኣብ ዝተኣከቡ ቃላት እዞም ሲዕቦም ዘሎው ድምፅታት ተረኺቦም ኣለው። ንሳቶም ድማ (q,t,s,z) እዮም። እዞም ሳሆኛ ብዝተፈላለየ ፅልዋን ምስ ውርሲ ቃላት ክርከቡ ኪሎም ‘ዮም ኣብ ቋንቋ ሳሆኛ 18 መሰረታዊን 4 ንውርሲ ቃላት መፅሓፍ ዝኾኑን ብሓፈሻ 22 ተነበብቲ ስነ ድምፂ (Phonemes) ኣሎው ምባል ይከኣል።

PHONEMIC TABLE OF SAHO
Voiced bብ d ድ g ግ q ቕ /እ
t ት k ክ
Etops voiceless
Ejectives
t’ጥ
Voiced z ዝ ናዕ h ህ
Fricatives voiced f ፍ s ስ h ሕ
Ejectives
Llaplatap s’ ፅ
Liquids lateral m ም r ር
Nasal w ው l ል j ይ
Approximants w ው n ን
Bilabilal Labiodental Dental Alveolor Retroflex Palatal Melar Wular Pharyngeal Gltota

ሐ.ትፀቅጦም ተነበብቲ፦ Comminuted Conasts
ኣብ ቋንቋ ሳሆኛ ካብ ኣብ ላዕሊ ተገሎፆም ዘለው ተነበብቲ ብተወሳኺ ባህሪ ኣደማምፃ ተነበብቲ ‘ውን ሰነድምፃዊነት ባህሪ የርእዩ እዮም እዙይ ድማ ሓደ ተነባቢ ጠቢቁን ፎኽስ ኢሉ እንትዝረብ ኣብ ቃል ትርጉማዊ ለውጢ ምምፃእ ይከኣል ማለት እዩ ንኣብነት

Daittiya Pancriuse
Datiya ab {
Obb {
Dagg {
Dag { Kara
Dag { Kara
Nar {
Narre { Hera

ኣብ እዞም ቀሪቦም ዘሎው ፅምደ ቃላት እዞም ተነበብቲ ክፅቀጡ /ክጠብቁ ከለውን ፎኽስ ኢሎም እንተባሃሉ ንኣብ ፍትሒ ኣፈላላይ ይፈጠረሎም እዩ። ስለዝኾነ ተፀቃጢነት ተነባቢ ኣብዙይ ቋንቋ ስነ ድምፃዊ ባህሪ እዩ።

መ. ዘርኢ ድምፃዊ ባህሪ (Assimilation devoicing)
ኣብ ውሱናተ ቃላት ናይ ዝተፈላለዩ ድምፂ ልሳናት ተኸታቲሎም ኣብ እዋን ፅልዋ ሓደ ስነድምፂ ልሳን ኣብ ጎራብቱ ዘሎው ስነድምፂ ልሳናት ብምፅላው ኣደማምፆኦም ምቅያር ዘኽእለሉ ኩነታት ኣሎ። ከምዚ ዓይነት ምፅልላው ድምፅታት ኣብ ኩሎም ቋንቋታት ዓለምና ዝረኣይ ባህሪ ሰነድምፂ ልሳን እንቲኾን ኣብ ኣበሃህላ ተዛረብቲ እቱ ቋንቋ ፈሊዩ ይርድእዎም እዮም። ምሁራት ስነልሳን ድማ ዘራኣይሉ ኩነታት ስነልሳናዊ ዝኾነ መንገዲ ይገልፅዎም ኢዮም ንኣብነት anyu ምስ naga እንተረኣይ /ብ/ ናብ/ኃ/ ብፅልዋ ድሕሪት ዘሎ ታሕናጋይ ድምፂ ይቅየር
Mango j tmffa
Inki
ኣብ ላዕሊ ተገሊፆም ዘሎው ድምፂ /n j/ባ/ መሰረቱ ዝኾነ ግን ብፅልዋ/g / ናብ /ኃ/ዝተቀየረ ብምኳኑ መሰረታዊ ድምፁ ጥራይ ከምስነድምፃዊ ይወልድ። /ጣ/ ጡ ፁጋፅልዋ ብካልእ መዳይ ነዛሪ ተነባቢ ኣብ መወዳእታ ቃል /ቀለም/እንተ ድመፁ ባህሪ ነዛሪነቱ ይቅንስ እዩ። ንኣበነት
bad ‘’lake’’ anda; d’ . a
rob
hod ‘’trees’’
lilligtija ‘’sharp

3.1.2 ኣናበብቲ ስነ ድምፂ ሳሆኛ
ሀ. መሰረታዊ ኣናበብቲ
/tOj/ ‘this’/o/ /ኦ/ምስ /a/ /ኦ/ ተነፃፃርቲ
/tag/ ’that’
/lah/ ’goat’ /a//ኦ/ምስ/i/ /ኦ/ ተነፃፀርቲ
/lit/
Ede’ Iwent’ /e / /ኦ/ ምስ /i/ /ኦ/ ተነፃፀርቲ
/rob/’’ran’’ yide’’hewent’
/rob/’’died’’
Eda should belongings /2/ /ኦ/ምስ /i/ /ኦ/ ተነፃፀርቲ
Ida /sheep/
Sude ‘chick’ /u/ with /e/
Ede ‘I went

ኣብ ሳሆኛ ዝርከቡ መሰረታዊ መናበብቲ 5 እዮም ንሳቶም ድማ /i/e,a,o,u,/ እንተኾኑ ኣብ ስነ ቃላት /a//ኦ/ምስ /e/ /ኤ/ ዝቀራረቡ ብምኳኖም ኣበ መንጎኦም ዘሎ ድምፂ /e/ ዚትክኦ እዩ
ኣብ ሰደቃ እንቲቅመጥ

B. Vowel phonemic table of seho

Front center back
Close I አ uኡ
Clsemid eኤ a oኦ
Open mid
Open aኣ

ለ. ነዋሕቲ ኣናበብቲ ብተወሳኺ መናበብቲ ኣብዚ ቋንቋ ነውሕ ኢሎም እንቲ ድመፁ ምስ መሰረታዊ ኣናበብቲ ኣፈላላይ ትርጉም ይፈጥሩ እዮም። ንኣብነት
{Uu} ub ‘drank’ dame ‘it disolved’ /a/ /aa/
{U} ub daime ‘he bought’
Deiga botock {
Deiga cazy / {i/ /ji/ ተነፃፀርቲ
Djiga stick / {i/ / {/ ተነፃፀርቲ

Long vowels
/I፡ a፡ o፡ e፡ u/
ሐ. ዋፅታ መናበቢ (stress vowel)
ካብቶም ኣብ ላፅሊ ተጠቂሶም ዘሎው ማንበቢቲ ብተወሳኺ ኣብ ቋንቋ ሳሆኛ ዋዕታ (stress) መናበብቲ ልሙድ ኣደማመፃ እዩ ስለዝኾነ ድማ ኣብ ቃላት ብመፈተሺ ፅምዲ ቃላት (minimal poirs) ከርእዩ ዝኽእል ስነ ድምፃዊ ባህሪ ከም ዝስዕብ ቀሪቡ ኣሎ።
/diiga/ dum /ç are/ becme big
/dijga / stick /ç are’/
/hado/ meat /dara / crop
/hado/ people /dara’/ spring’
ኣብ ላዕሊ ከምዚረአ ዋዕታ ኣብ መናበብቲ ዘሎዎ ምስ ዘይብሉ ኣብ ተመሳሰልቲ ድምፂ ዘሎዎም ቃላት ኣፈላላይ ትርጉም የርኢዩ ከምዚይ ብምኳኑ ኣብ ቋንቋ ሳሆኛ ዋዕታ መናበብቲ ስነ ድምፃዊ (phonemic) ባህሪ ኮይኑ ተወሲዱ ኣሎ። ንምጥቅላል ኣብዚ ቋንቋ 5 መሰረታዊ መናበብቲ እንትህልው ብተወሳኺ ንውሓትን ዋዕታን መናበብቲ ‘ውን መሰረታዊ ስነ ድምፃዊ ባህሪ እዩ እዙይ ማለት 5 መሰረታዊ መናበብቲ ነዋሕቲ ክኮኑ ይኽእሉ እዮም ከምኡውን ዋዕታ ክህልዎም ይኽእል እዩ።

IV. ከይዲ ቀረፃ ምልክት መፅሓፍ ምልክት
4.1 ምልክት ዘድልዮም ድምፅታት

ኣብ ላዕሊ ኣብ መትከላት ቀረፃ ፊደል (principles of orthogroph) ከምዝተገለፁ ቅድሚ ምልክት ምፍጣር ድምፂታት እዚ ቋንቋ ክቅረፀሎም ዝግብኡ ድምፅታትን መፅሓፊ ምልክት ዘይየድልዮን እዮም። ብመሰረት እዙይ እዞም ዝስዕቡ ስነ ድምፂ (phonemes) ባህሪ ኣደማምፃን ትርጉማዊ ድምፅታት ቋንቋ ሳሆኛ ስለዝኾኑ ምልክት ንኽቅረፀሎም ብቴክኒክ ኮሚቴ ምርድዳእ ተበፂሑ ኣሎ።
ሀ. መሰረታዊ ተነበብቲ 18 ስነ ድምፂታት (phonemes)
ለ. ተፀቃጢ ተነባቢ
ሐ. መሰረታዊ መናበብቲ 5
መ. ንውሓት መናበቢ
ረ . ዋዕታ መናበቢ
ምልክት ዘየድልዮም ድምፅታትን ኣደማምፃን ድማ እዞም ዝስዕቡ እዮም።
ሀ. ሓደ ስነ ድምፂ ኮይኑ ዝተፈላለየ ኣደማምፃ ዘሎዎ
/b/ ዘርኢ /l/ ዘርኢ ድምፅታት
/rab/ /laa
/biilo/ /ç ollul/
/oobe/

ለ. ብፅልዋ ጎረባብቲ ድምፅታት ዝቀየሩ ስና ድምፅታት
/ባ/ {aባባu} /nnM {Jimffe} = (ምፍ)
ሠ /ከንፈራዊነት /ብክልተ ምልክት ገው ብዝብል ክፀሓፍ
4.2 ከይዲ ምፅማድ ስነ ድምፅን ምልክትን
4.2.1 ግእዝ መማረፂ
ሀ • ተነበብቲ /ሀ ል ሕ ም ር ስ ቅ ብ ት ን እ ክ ው ዕ ዝ ይ ድ ደ ግ ጥ ፅ ፍ ን/
ለ• ኣናበብቲ /ግእዝ ፣ ካብእ ፣ ሳልስ ፣ ራብእ፣ ሳብእ/ ኣደማምፃታት ኣብ ፊደል
ግእዝ ምስ ተነባቢ ትሓንፊፁ ስለዝርከብ ከምዘሎ ይውሰዱ። ንኣብነት
/ለ ሉ ሊ ላ ለ ሎ/
ሐ. ትፀቃጢ ተነባቢ፦ ዝፅቀጥ ተነባቢ ሳድስ ድምፂ ምስ እቱ ፊደል ተደሪቡ ብምፅሓፍ ክንበብ ከሎ ክፅቀጥ ምግባር ይከኣል አዩ። ንኣብነት ፦ ዳገ ዳግባ ዓረ ዓርር
መ. ንውሓት መናበብቲ ኣብ ፊደል ገበታ ግእዝ ንውሓት መናበብቲ ክድምፅ ዝክእል ምልክት የሎን። ኣብ ቋንቋ ሳሆኛ ዝመፁ ነውሓት መናበብቲ ብግእዝ ፊደል ኣብ እንጥቀመሉ ካልእ ተወሳኺ ምልክት ምግባር ግድን ስለ ዝኾነ አብ ዘቀረቡ ብዙሓት መማረፂታት ቴክኒክ ኮሚቴ/~/ ምልክት ንውሓት ንኽትከውን ውሲኑ ኣሎ።
ጸመ ደ~ጋ
ጸ~መ ኡዑ~ብ ጻጻ~ይ
ኡዐብ ጻጻይ
ረ• ዋዕታ መናበብቲ፦ ዋዕታ መናበብቲ ኩል ግዘ እቱይ ኣናባቢ ሬዕ ኣብዝብለሉ ቦታ ምልክት ፅሕጋግ /ጭረት/ /’/ ብምጥቃም ምድማፅ ዋዕታ ኣናባቢ ምግባር ይከኣል ‘ዩ። ንኣብነት ሓደ ካብ ሓደ ዓረ’ ካብ ዓረ
ኮ’ ጻ’ ዳራ’ ‘ካብ ዳራ’ ዲ~ጋ ካበ ዲ~ጋ ምፍላይ።
4.2.2 ግእዝ መማረፂ
ሀ• ተነበብቲ =/h,/ j,m,r,s,q,b,t,n,? k,w,c,z,y,d,dh,g,x,ts,f/
ለ.ኣናበብቲ (a, u, l, o, e)
ሐ. ትፀቃጢ ተነባቢ እቱ ምልክት ተነባቢ ከምዘሎ ብምውጋም ተፀቀጢነት ተነባቢ ምምልካት ይከኣል እዩ። ንኣብነት dagge ካብ dage, carre
መ. ኣውሓት ኣናበብቲ፦ ኣናብቲ ሳቲ ሓምሽትኦም ኣብ ነዊሖም ዘድመፅሉ ቃል ተደጊሞም እንፀሓፍ ንውሓት መናበቢ ከምዘሎ ምምልካት ይኸእሉ እዮም።
Dhame daage
Dhaame diiga
Oobe
ረ. ዋዕታ መናበብቲ ብተመሳሳሊ ኣብ ላቲን ዋዕታ መግለፂ ምልክት የሎን መብዛሕቲኡ እዋን ክም ኣብ ግእዝ ዝተገበረ ኣብቲ ዋዕ ዝብል መናበብ ምልክት (‘) ብምቅማጥ ‘ዩ ዝግለፅ። ስለዚ ዋዕታ ንምምልካት /’/ ምልክት ንብላቲን ንጥቀም ማለት እዩ።
Jado’ dha’ care’ dara

V. መጠቓለሊ
ቀረፃ ምልክት መፅሓፊ ቋንቋ ሳሆኛ ዝተወደበ ኮሚቴ ቲክኒክ ንሰለስተ ወርሒ ኣድላይ ዝኾኑ ሓበሬታታት ብምእካብ ኣብ ድምፂን ኣደማምፃን ቃላት መፅናዕቲ ብምክያድን ሓነፅቲን ሓገዝቲን ዝኾኑ መማረፂታት ብምቅራብን ዘይሕለል ፃዕሪ ገይሩ እዩ እዙይ ብምኳኑ ‘ዩ ድማ ኣብ ሓፂር ግዘ ንቋንቋ ሳሆኛ መፅሓፍ ክህሉ መማረፂታት ምቅራብ ዝተከኣለ ስለዙይ ኣብዚ መፅናዕቲን ከይዲ ቀረፃ መፅሓፊ ቋንቋ ሳሆኛ እዞም ዝስዕቡ መጠቃለሊ ሓሳባት ምቅማጥ ይከኣል እዩ።
1. ኣብ ቀረፃ ሳሆኛ ዝርከቡ 22 ተነበብቲ ድምፅታትን 5 ኣናበብቲ ብግቡእ ኣብ ቀረፃ ንኽኣትው ምክንያቱ ኣብ ቃል ትርጉም ምፍላይ ዓብይ እጃም ኣለዎም።
2. ኣደማምፃ ቃላት እዙ ቋንቋ ብምርኣይ ዚተፈላለቱ ባህሪ ኣደማምፃ ተፀቃጢ ተነባብ ነውሓት ኣናብቢን ዋዕታ ኣናባቢን ኣብ ቃላት ትርጉማዊ ለውጢ ስለዘምፅኡ ኣብ ቀረፃ ምልክት ክተኣታተው ክምዚግባእ ብመፅናዕቲ ምርግጋፅ ተካኢሉ እዩ።
3. ኣበ ቃላት ኣደማምፃ ፍልልይ ዚፈጥሩ ግን ኣብ ፅምዲ ቃላዊ መፈተኒ ፍልልይ ትርጉም ዘየምፁኡ ድምፅታት ብሓደ ምልክት ጥራይ ምትካእ ክምዝግባእ ብመሰረት መትከል ተግባራዊ ቀረፃ መፅሓፍ ‘ውን ድጉፍ ስለዝኮነ ምርግጋፅ ተካኢሉ እዩ።
4. ክልተ ተኸታተልቲ ተነበብቲ’ውን ክምኣደማምፆኦም ዘንፀባርቅ ተገይሩ ብክልተ ክምዘሎ ንኽፅሓፍ ተገይሩ ኣሎ።

ብሓፈሻ ሓደ ድምፂ (phoneme) ብሓደ ምልክት ብምትካእ ኣብዚ ቋንቋ ብግቡእ ብዘይ ምንም ፀገም ክፀሓፉ ዝክእሉ ኣዚዮም ቁጠባዊን ግዜን ጉልበትን ኣብ ምንባብን ምፅሓፍን ዘይወሰዱ ምልክታት ንክኾኑ ዘይተሓለለ ፃዕሪ ተገይሩ እዩ ብተወሳኺ ምስ ስልጡን ቴክኖሎጂ መፃሐፊ መሳረሒ ንምዃኑ እቶም ዚቀረቡ መማረፂታት ኣብ 00 ኣብ key Boord ዘሎው መማረፂታተ ብግቡእ ብምስትውዓል ውሳነ ሓሳብ ንኸግበረሎምን ኣብዞም ቀሪቦም ዘሎው መፅሓፊ ምልክታት መማሓየሺ ወይ ለውጢ ንምግባር ዘድሊ ሓሳብ ንምቅባል ፍደለ ምቅራፅ ኩሉ ተወላዲን ውፉይ ዜጋን ኣብዚ ቋንቋ ዘሎ ትጓሕጊሑ ዘይውዳእ ሓፍቲ ስነቃልን ማሕበራዊን ባህላዊን ሃፍቲ ብፅሑፍ ንከቅርብ ፃውዒትና ነቅርብ።

ቋንቋ
ቋንቋ ወድ ሰብ ናይ ውሽጢ ስምዒት መግለፅን ታሪኩ፣ ባህሉ፣ እምነቱ፣ ልምዱ፣ ፍልጠቱ፣ እንታይነቱ ካብ ሓደ ትውልዲ ናብ ካልእ ትውልዲ ዘመሓላልፈሉ መሳረሒ ‘ዩ።
ቋንቋ ናይ ሓደ ሰብ ሓሳብ ፣ድሌትን ስምዒትን መግለፂ ኣብ ርእሲ ምዃኑ ካሊእ ናይ ሓደ ሕ/ሰብ ናይ ዕቤት መለክዒ ‘ዩ።
ቋንቋ ናይ ሓደ ሕ/ሰብ ስነ ልቦናዊ ኣመለኻኽታ ናይ ኣእምሮ ብስለት ናይ ኣተሓሳስባን ፍልስፍናን ኣድማስን ኣለማዊ ርኢቶ (World out look) መንፀባረቂ መሳርሒ “ዩ።
ቋንቋ ሰርዓት ዘለዎ ብውርሲ ዘይርከብ ካብ ኣንደበት ወድሰብ ዝወፁ ድምፅታት ስርዓት ዘለዎ ጥምረት ፈጢሮም መልእኽቲ ዘመሓላልፉሉ ተግባርን መፍለይ ወዲ ሰብን ‘ዩ።
ቋንቋ ክናፍር፣ ግርፃን ፣ መልሓስ፣ ታሕናግ፣ ላንቃ፣ ጎሮሮ ወዘተ ብዝተፈላለዩ ኣንደበት ብምሕጋዝ እናተዘርገሑ፣ እናተኣከቡ፣ እናከበቡ፣ እናተኸፈቱ፣ እናተዓፀው ወዘተ ዝተፈላለዩ ቅርፂ እናሓዙ ዝተፈላለተየ መልክዕን ኣደማምፃን ዘለዎም ድምፅታት ይፈጥሩ።
ቋንቋ ካብ ፅሕፈት ምፍጣሩ ኣቀዲሙ ንብዙሓት ኣሻሓት ዘበናት ግክጋሎት እናሃበ ዝፀንሐ መረዳድኢ ‘ዩ።

ጥንታዊ ኣመፃፅኣ ቋንቋ
1. መለኮታውን ቋንቋ ንወድሰበ ብመለኮት ዝተውሃበ ፀጋ’ዩ እንትበሃሉ ይኣምኑ።
2. ናይ ተፈጥሮ ድምፃውን ንቋንቋ መሰረት (ፍልፍሉ) ናይ ተፈጥሮ ድምፂ ‘ዩ ኢሎም ዝኣምኑ እዮም።
3. ለውጣውያን ቋንቋ ናይ ኣዝጋሚ ለውጢ ህደት ኢሎም ዝኣምኑ ኮይኖም ቁሳውያን ንሰብ ሰብ ዝገበረ ኢደ ጥበብ ‘ዩ ዝብል እምነት ኣለዎም። ብካልእ ኣበሃሀላ ወዲሰብ ሎሚ ኣብ ዘለናዮ ብርኪ ክበፅሕ ዝኸኣለ ንምህርቲ ዝግልገለሉ መሳርሒ ብምስራሑ ‘ዩ ይብሉ።
በዚ መሰረት ቋንቋ ብሓባር ብምንባር ፣ብሓባር ብምርድዳእ፣ ብምስራን ምህርቲ ብምእታውን ወዘተ ንድምር ውፅኢት ‘ዩ ይብሉ።

ናይ ቋንቋ ባህርያት
ሀ. ቋንቋ ናይ ወድሰብ ሃፍቲ ጥራሕ እንትኾን ቋንቋ ዘምህር ዝመሃርን ዝግለገሉን ወድሰብ ጥራሕ ‘ዩ።
ለ. ቋንቋ ድምፃዊ እዩ እንትበሃል ትርጉም ዘለዎ ዝተቐነባበረን ስርዓት ዘለዎን ድምፂ ‘ዩ።
ሐ. ቋንቋ ሰርዓት ዘሎዎ ብምዃኑ ብሕጊ ዝግዛእ ‘ዩ። እዚ ማለት ሓደ ናይ ቋንቋ ተዛራቢ መልእኽቲ ኣብ ዘመሓላልፈሉ ጊዜ ዘመሓላልፎ መልእክቲ ከም ዝዓንበረ እንተይኮነስ ቀደም ሰዓብን ሰርዓት ናይቲ ቋንቋ ዝተኸተለን ብዝተቀነባበረን መልክዕ የመሓላልፍ።
መ. ቋንቋ ናይ ምስያም ኣጋጣምነት ኣለዎ ናይ ምስያም ኣጋጣምነት እንትበሃል ቋንቋ ብኣገጣሚ ናይ ዝተፈጠሩ ምልክታት እኹብ ምዃኑ የመልክት። ስለዝኾነ ሓደ ሕ/ሰብ ኣብ ዝግልገለሉ ቋንቋ ኣብ ሞንጎ ሰያምን ተሰያምን ናይ ባህሪ ዝምድና ዘየለ ምኳኑ እዩ።
ረ. ቋንቋ ናይ ምውላድ ምዕባይ ምጥፋእን ምሟትን ባህሪ ከምዘለዎ።
1. ናይ ቋንቋ ዕቤት
ዕለታዊ ናብራ ንምድፋእ እንትብሉ ደቂ ሰባት ምስተፈጥሮ ብዝገብርዎ ቃልሲ (ስራሕ) ምኽንያት ብተግባር ንኽግልገልሉ ምእንቲ ዝፈልሰፎን ዝፈጠሮን ሓደሽቲ መሳረሒታት (ናውቲ) ሓቢሮም ሓድሽቲ ቃላት ምፍጣር ናይ ግድን ስለዝኾነ ሓዱሽ ስያመ ሒዙ ዝመፅአ ሓድሽ ምህዞ ንቋንቋ ዕብየት መሰረት ክኸውን ክኢሉ እዩ።
ናይ ቋንቋ ዕቤት ውሽጣውን ደጋውን ገፅታ ኣለዎ
ሀ. ውሽጣዊ ገፅታ፦
ኣብ ሓደ ዓዲ ወይ ሕ/ሰብ ዝግበር ባህላዊ ፣ ኢኮኖሚያውን ፓለቲካዊን ለውጥታት ምኽንያት ዝፍጠሩ ሓደሽቲ ቃላት ውሽጣዊ ዕቤት ቋንቋ ኢልና ንፅውዖም። ኣብነት፦ መደብ፣ ቃልሲ፣ መርገፂ፣ መሰረት ወዘተ …
ለ. ደጋዊ ገፅታ፦
ቋንቋ ደጋዊ ገፅታ ኣለዎ እንትበሃል ሓደ ሕ/ሰብ ምስ ጎረቤት ይኹን ምስ ርሑቕ ዓድታት ብዝገብሮ ማሕበራዊ፣ ኢኮኖሚያዊ ይኹን ፓለቲካዊ ርክብ ምኽንያት ዝግበር ናይ ቃላት ‘’ልቓሕ’’ ቋንቋ ክዓቢ ይከኣል። ቋንቋ ብደጋዊ ገፅታ ዝገብሮ ዕብየት ኣብ ክልተ መዳይ ይኽፈል ቃላት ከም ዘሎ ብምጥቃም /ብምጥላፍ/ ካብ ካሊእ ዓዲ ዝተጠለፉ ቃላት ብናይ ዓዲ ቋንቋ እንተይተርጎምካ ከም ዝጠለፍካዮ ወይ ከዓ ከም ዘሎ ብምጥቓም ።
ኣብነት፦
ካብ ጣልያን 2• ካብ ፓርቱጋል
ዩጓንዳ ሲጃራ
ላጵስ በረንዳ
ካርታ ጡሩምባ
ጎማ ፈስታ
መኪና
3. ካብ ግሪክ 4. ካብ ህንዲ
ጠረጴዛ ኩሊ
ወንጌል ጋሪ
ሆሳና ካኪ
5. ካብ ፈረንሳይ 6. ካብ ዓረብ
መትረየስ ኪሳራ
ሚኒስተር ቱዛር
ቢሮ ስልኪ
ኪኒን
ተምብር
ዝናር
ኣውቶቡስ
ሰ. ካብ ካልእ ዓዲ ዝተጠለፉ ግን ድማ ብናይ ዓዲ ቋንቋ ብምትርጓም
ኣብነት፦ Socialism ሕ/ሰባውነት
Camera መቅረፂ ትዕይንት
Type writer መተየቢ
Typist ተያቢት
2. ናይ ቋንቋ ምጥፋእ
ቋንቋ ይጠፍእ እንትበሃል ኣብ ውሽጢ ሓደ ሕ/ሰብ እትግልገለሉ ዝነበርካ ቃላት ብዝተፈላለዩ ማሕበራዊ፣ ኢኮኖሚያዊ ይኹን ፓለቲካዊ ለውጥታት ምኽንያት ንተጠቃማይ ሕ/ሰብ ግልጋሎት እንተይሃበ እንትተርፍ እዩ።
ኣብነት፦ ወረዳገዥ፣ ኣውራጃ ገዥ፣ ጠቕላይ ግዛት፣ጭቃ፣ ዃድረ፣ ምስሌኒ፣ ነጭለባሽ፣ ኪቲያ፣ ዳባሎ፣ ላዋው፣ ዓላዊ፣ ሙድ ዳ ወዘተ …
3. ናይ ቋንቋ ምሟት
ደቂ ሰባት ብጦርነት ፣ብናይ ማይ ሓደጋ፣ ብናይ መሬት ምንቅጥቃጥ፣ ብናይ እሳተጎመራ ሓደጋ ወዘተ ብዝተፈላለዩ ተፈጥሮኣዊን ሰብ ስራሕን ሓደጋ ምኽንያት ናይ ምብትታን ሓደጋ በፂሑዎ ይኹን ብናይ ፓለቲካ ፅዕንቶ ወዘተ ብዝኾ ይኹን ምኽንያት እቲ ቋንቋ ተገልጋላይ ስኣን ዘይምርካብ ግልጋሎቱ እንተቋሪፁ ቋንቋ ሞይቱ ንማለት ይከኣል ኣብነት ፣ጋፋተኛ
1. ቋንቋ ናይ ተለዋዋጥነት ባህሪ ኣለዎ
ቋንቋ ኣብ ውሽጢ ተገልጋላይ ሕ/ሰብ ክሳብ ዘሎ እዋን ናይ ምልውዋጥ ባህሪ ኣለዎ።
ኣብነት፦ ሓደ ቃል ዝነበረ ኣብ ከይዲ ካሊእ ትርጉም ክሕዝ ይኽእል ። ናይ ቃል ትርጉም ናይ ምብዛሕን ምንኣስን ባህርያት የርእይ።
2. ቋንቋ ልሳናውን እዝናዊን ‘ዩ
ቋንቋ እንብሎ ድምፂ ካብ ልሳን እንትወፅእ ምንቕናቕ ምክንያት ድምፅ ሞገድ ኣብ እዝኒ ሰማዓይ ኣቲዩ ብምትርጓም መልእኽቲ እንተመሓላልፍ ‘ዩ።
3. ቋንቋ ቶሎ ናይ ምውዳአ ባህሪ ኣለዎ
ኣብ ሓደ ምንቕናቕ ዝፍጠር ናይ ድምፂ ሞገድ ቐፂሉ ካብ ዝስዕብ ድምፂ ቀዲሙ እንተዘይውዳእ ነይሩ ናይ ድምፂ ምድርራብ ብምፍጣር ምክንያት ሙሉእ መልእኽቲ ንምትሕልላፍ ኣይምትኽኣለን ነይሩ።
4. ቋንቋ ኣብ ኣየር ናይ ምትሕልላፍን መበገሲኡን ኣንፈቱን ዝፍለጠሉ ተፈጥሮ ኣለዎ።
ናይ ቋንቋ መልእኽቲ ክሳብ ዝተወሰነ ርሕቐት ኣብ ኣየር ብምጓዓዝ ኣብ እዚኒ ሰማዒ ይበፅሕ። ሰማዒ ‘ውን እቲ መልእኽቲ በየናይ ኣንፈት ከምዝመፀ ክዕዘብን ክፈልጥን ይኽእል።
5.መልኢኽቲ ምትሕልላፉ ንምርግጋፅ ይከኣል መልእኽቲ ዘመሓላልፍ ሰብ እቲ መልእኽቲ ብትኽክል ምትሕልላፍ ካብ ሰማዒ ብዝረኽቦ ግብረ መልሲ ንምርዳእ ይኽእል።
ቋንቋ ትርጉም ኣለዎ ድምፂ ዝተቐነባበሩ መልእኽቲ ኣብ ምትሕልላፍ መልእኽቲ ዘመሓለልፍን መልእኽቲ ዝቕበልን ኣካል ንዝተቐነባበረ ድምፂ (መልእኽቲ) ዝቕበልን ሓደ ዓይነት (ተመሳሳሊ) ትርጉም ክህልዎ ይግባእ።
ቋንቋ ናይ ኣጋጣሚ ባህሪ ኣለዎ ድምፅታት ተቐነባቢሩ መልእኽቲ እንተመሓላልፍ ኣብ መንጎ ስያምን ተሰያምን ወገን ዘሎ ርክብ ናይ ተፈጥሮ ርክብ (ዝምድና) እንተይኮነ ኣጋጣሚ ‘ዩ።
ቋንቋ ዝተረሓሓቐ ስያመ ናይ ምስያም ባህርን ተኽእሎን ኣለዎ።
ደቂ ሰባት ካብ ዝርከቡሉ ቦታን እዋንን ወፃኢ ብጣዕሚ ንድሕሪት ብምምላስ ቅድሚ ብዙሕ ዓመታት ብዛዕባ ዝተተፀመ ይኹን ንቕድሚት ብዛዕባ ክፍፀም ዝኽእል ዛዕባታት ናይ ምዝንታውን ምትንባይን ባህሪ ኣሎዎ። ቋንቋ ናይ ምምንጫው ባህሪ ኣለዎ እዚ እንትበሃል ሰባት ቅድሚ ሀዚ ሰሚፆምን ተጠቕሞሙሉን ዘይፈልጡ ቃላትን ሙሉእ ሓሳባትን ዝምንጨወሉን ዝጥቐሙሉን ኩነታት ይረአ።
10• ቋንቋ ባህላዊን ናይ ምትሕልላፍ ባህሪን ኣለዎ
‘እዙይ ማለት ቋንቋ ወድሰብ ብዘርኢ ወይ ድማ ብሃበ ተረኽበ ዘይውረስ ብባህሊ ዝመሓላለፍ ውህብቶ ናይ ወዲ ሰብ ጥራሕ እዩ።
ንኣብነት፦ ሓንቲ ህፃን ኣብ ዓዲ ኢሮብ ተወሊዳ ብዝኾነ ኣጋጣሚ ካብ ስድራኣ ተፈሊያ ብሕፃና ንዓዲ ኣሜርካ እንተተወስዳ እትዛረቦ ቋንቋ ሳሆ እንተይኮነ እንግልዘኛ ምዃኑ ዘማትእ ኣይኮነን።
11• ቋንቋ ናይ ሰብኣውነት ባህሪ ኣለዎ
ቋንቋ ናይ ሰብኣውነት ባህሪ ኣለዎ እንትበሃል እዚ ውህብቶ(ስጦታ) ዝተውሃቦን ዝግልገሉን ወድ ሰብ ጥራሕ ምዃኑ እዩ።
12• ቋንቋ ናይ ምኩርራጅ ባህሪ ኣለዎ
ቋንቋ ናይቲ ተገልጋላይ ሕ/ሰብ ባህልን ልምድን ንምትሕልላፍ ክሳብ ዝኽኣለ እዋን ምሉእ እዩ።
ነዚ ድማ እዩ ሓደ ቋንቋ ካብ ካልእ ቋንቋ ኣይዓብን ኣይንእስን፣ኩሉ ቋንቋ ማዕረ እዩ ዝበሃል።
13• ቋንቋ ናይ ምኩርራጅ ባህሪ ኣለዎ
ክምዝፍለጥ ኣብ ዓለም ናይእማቱ ቋንቋ እንተይሓወሰ ብናይ ባዕሉ ቋንቋ ጥራሕ ዝግልገል ሕ/ሰብ የለን።
ብተነፃፃሪ ድማ ንፁህ ዝኾነ ቋንቋ የለን ። ሓደ ሕ/ሰብ ምስ ቐረባ ይኹን ርሑቕ ዝርከብ ሕ/ሰብ ካብ ዕለት ናብ ዕለት ዝገብሮ ማሕበራዊ፣ ኢኮኖሚያዊ ይኹን ፓለቲካዊ ርክብ ምኽንያት ባህሊ ምኩርራጅ ናይ ግድን ይኸውን።
እዚ ብዝተፈላለየ ምኽንያት ዝተኾረጁ ባህልታት እቲ ዝኾረጀ ሕ/ሰብ ብቋንቋኡ ክገልፆ እንተተሳኢኑዎ ብቀጥታ ብምጥላፍ ወይ ድማ ብቋንቃኡ ትርጉም ብምሃብ ስለዝግልገለሉ ‘ዩ ምኹራጅ ናይ ቋንቋ ባህሪ ዝተብሃሉ፦

ዝርርብን ፅሕፈትን
ዝርርብ
ዝርርብ ብልሳን ወድ ሰብ ዝፍርጠር ናይ ሓደ ቋንቋ ተዛራቢ ዝኾነ ሕ/ሰብ ኣብ ከይዲ ዘምፅኦ ሰርዓት ናይቲ ቋንቋን ስምምዕነትን ብዝተኸተለ መንገዲ ድምፅታት ካብ ልሳን ብምውፃእ ብድምፂ ሞገድ ምኽንያት ብእዝኒ ብምስማዕ ኣብ መንጎ ተገልገልቲ ዝግበር ናይ መረዳደኢ መሰርሒ እዩ።
ፅሕፈት
ፊደል ማለት “ፊደል” ካብ ዝብል ካብ ናይ ግእዝ ቃል ዝተወረሰ ኮይኑ ትርጉሙ “ፀሓፊ”ማለት እዩ።
ፊደላት ነቲ ዘይረአን ዘይጭበጥን ድምፂ ጭቡጥ ብዝኾነ መንገዲ ወኪሎም መልእኽቲ ዝመሓላለፈሉ ሜላ እዩ።
ኣብ ዓለምና እቲ ዝማዕበለ ናይ መወዳእታ ፅሑፍ ተራእዩ ዝበሃል ኣብ ማእኸላይ ምብራቕ ኣብ ዝርከቡ ሩባታት ጤግሮስን ኢፍላጦስን ኮይኑ ልዕሊ 5000 ሽሕ ዓመት ዕድመ ኣለዎ ተባሂሉ ዝዝንተወሉ ፅሑፍ እዩ። እዚ ፅሑፍ ካብ ስእላዊ መልክዕ ናብ ፊደል ዝተቐየረ እዩ ።
ኣብ ሃገርና ግን ናይ ፅሑፍ ዕድመ ዝረአ ምስ ምእታው ሳባዊ ፊደል ብትሕሓዝ ኮይኑ እዞም ሳባዊ ፊደላት’ውን ኣን እምኒ፣ኣብ ኣካውሕ፣ በሓውልቲታት ዝርከቡ ዝነበረ ፅሑፍ እዩ።
ቋንቋ ግዕዝ ካብቶም ዓሌታት ደቡብ ሴም ዝበሃሉ ቋንቋታት ሓደ ኮይኑ ካብ ሳባዊ ፊደል ዝወረሶም ናይ ባዕሉ ፊደል ዘለዎ ቋነቋ እዩ። እዚ እንትበሃል ግን ካብ ናይ ሳባውያን 29 ፊደላት 5 ፊደላት ብኣደማምፃ ክጠዓዓሙ ብዘይ ምኽኣሎም 24 ፊደላት ጥራሕ ከምዝወረሶም እዩ።
ቋንቋ ግእዝ ካብ ቋንቋ ሳባ ከምዝተወረሰ ቋንቋ ትግርኛ እውን ፊደላት ካብ ቋንቋ ግእዝ እዩ ዝተቀበሎ።
ሐዚ እውን እንተኾነ ኣብ ትሕቲ ግእዝ ዝነበሩ ፊደላት ብምሉኦም ኣብ ትግርኛ ኣለው ማለት ኣይኮነን፤ ቋንቋ ትግርኛ ብመዳይ ዝርርብ መፂእካ ኣብዚ እዋን ተጀሚሩ ንማለት እኩል መረዳእታ እኳ እንተዘይሃለወ ብመዳይ ስነ ፅሑፍ መፂእካ ግን ኣብ መበል 15 ክፍለ ዘመን ክምዝተጀመረ ዝተፈላለዩ ወፃእተኛታት ብምክንያት ንግድን ናብ ሃገርና ምእታው ዝጀመረሉ እዋን ኮይኑ እቶም ወፃእታት “መዘከር ጉዕዞ” ብዝብል ሽም ትልምን ዕለታዊ ተጋንፎታትን ዘካተተ ማስታወሻ /ከምዝነበሮምን ንስነ ፅሑፍ ቋንቋ ትግርኛ ድማ እዚ መዘክር መሰረት ምኳኑ እዩ።
ድሕሪ ደብተራ ማትዮስ ኣብ ምዕባለ ስነ ፅሑፍ ትግርኛ ልዑል ኣበረክቶ ዘለዎም ደብተራ ፍስሃ ግዮርግስ ኮይኖም ፍስሃ ግዮርግስ ኣብ ይሓ ዝተወለዱ ካብ ኢትዮጵያ ንዓዲ ጣልያን ኣብ ዝገበሩዎ ጉዕዞን ኣብ ዓዲ ጣልያን ኣብ ዝፀንሑሉ እዋን ዘጋጠሞምን ዝተዓዘቡዎን ነገር ኩሉ ብመልክዕ ልብወለድ ፅሒፎም ብምውፃኦም ኣብ ስነፅሑፍ ቋንቋ ትግርኛ ዓብይ እጃም ዘበርከቱ ኮይኖም ፅሑፎም 1895 ዓ/ም ኣብ ከተማ ሮማ እንትህተም ርእሲ እቲ መፅሓፍ ድማ “ብዛዕባ እንካብ ጣብያ ንጣለያን መንገዲን ናይዙ ሃገር እዙይ እውን ብምርኣይ ኣብ ሰብነቱ ጦብላሕ ዝበሎ ጦብላሕታን ብትግርኛ” ዝብል ነይሩ። ደብተራ ፍስሃ ግዮርግስ ካብዚ ኣብ ስነ ፅሑፍ ቋንቋ ትግርኛ ፈላሚ ዝኾነ ልብወለድ ወፃኢ ካልኦት ብርክት ዝበሉ ፅሑፋት ኣበርኪቶም።
ኣብነት ፦
1. ጦብላሕታ 1879 ዓ/ም
2. ካብ ዓረብኛ ዝተተርጎመ ቅያ ቀዳሞት ኣዕራብ
3. ታሪክ ኢትዮጵያ
4. ታሪክ ንግስተ ሳባ
5. ታሪክ ኣክሱም
6. ፊተኛቱና ኋላኛይቱ ኢት/ያ ብኣምሓርኛ
ደብተራ ፍስሃ ጊዮርጊስ ኣብ ምዕባለ ስነ ፅሑፍ ቋንቋ ትግርኛ ኾኸብ ወይ ከዓ ኣቦ ስነ ፅሑፍ ቋንቋ ትግርኛ እናተበሃሉ ዝፍለጡ እዮም።
ንምጥቅላል ናይ ሓደ ሕ/ሰብ ናይ ርክብ ኣድማስ ብምስፋሕን ብስሩዕን ዘይ ስሩዕን መንገዲ ዝተፈላለዩ ፍልጠትን ግንዛበን ኣብ ምስናቅ፣ኣብ ሓደ እዋን ዝተፈፀሙ ፍፃመታት ንቀፃሊ ትውልዲ ኣብ ምዕቃብን ምትሕልላፍን ወዘተ ስነ ፅሑፍ ኣብ ናይ ሓደ ሕ/ሰብ ኩሉ መዳያዊ ምዕባለ ልዑልን ስሉጥን ኣበርክቶ አሎዎ ጥራሕ እንተይኮነ ንምዕባለ ወዲ ሰብ መማረፂ ዘይብሉ ጥበብ እዩ።
ፅሕፈት ብቐሊሉ እንትግለፅ ናይ ዝርርብ ወኪል ንማለት ይከኣል።
ፅሕፈት ናይ ሓደ ቋንቋ ተናጋሪ ሕ/ሰብ ናይ ዝርርብ ድምፅታት ወኪል ክኾን ምእንቲ ብበዓል ሙያታት ዝቐረፁን ተጠቃማይ ዝተስማመዑሉን ምልክታት ብምጥቃም ናይ ቋንቋ ሰርዓት ሓሊዩ እዞም ናይ ዝርርብ ወኪል ዝኾኑ ምልክታት ( ሆሆያት) ብምፅሓፍ ፣ብምትያብ ወዘተ ናይ ቋንቋ መልእኽቲ ዝመሓላለፈሉን ዝምዝገበሉን ደረጃ ክበፅሕ ይግባእ።
ኣብ መንጎ ዝርርብን ፅሕፈትን ዘሎ ተመሳሰለልነት
• ክልቲኦም መልእኽቲ መተሐላለፊ ማሳርሒ እዮም።
• ክልቲኦም ናይ ቋንቋ ተዛረበቲ ዝጥቀምሉን ስርዓት ናይቲ ቋንቋ ዝኽተሉን እዮም።
• ክልቲኦም ወድ ሰብ ጥራሕ ንመራኸቢ (ብመረዳደኢ) መሳረሒ ይጥቅመሎም
• ክልቲኦም ኣብቲ ተገልጋላይ ሕ/ሰብ ካብ ጊዜ ናብ ጊዜ ምስዝረአ ማሕበራዊ፣ ኢኮኖሚያውን ፖለቲካውነ ለውጥታት ምኽንያት ናይ ምልውዋጥ ባህሪ ኣለዎም።
• ናይ ደቂ ሰባተ ኩለመዳያዊ ታሪክ ካብ ወለዶ ናብ ወለዶ ናይ ምትሕልላፍን ናይ ምዕቃብን ባህሪ ኣለዎም።
ኣብ መንጎ ዝርርብን ፅሕፈትን ዘሎ ኣፈላላይ
ዝርርብ ወድ ሰበ እንተፍጠር ምስ ወድ ሰብ ዝተፈጠረን ብጣዕሚ ጥንታውነት ዘለዎ እንትኾን ፅሕፈት ግን ዝርርብ ካብ ዝፍጠር ንብዙሓት ዓመታት ዘንጊዑ ዝመፀ ጥበብ እዩ።
ዝርርብ ብልሳን ተፈጢሩ ብእዝኒ ዝድመፅ እንትኸውን ፅሕፈት ግና ብቐለምን ብርዕን ተሰንዩ ኣብ ወረቐት መሰል ነገራትን በምስፋር ብዓይኒ ተነቢቡ ኣብ ኣእምሮ ድሕሪ ምዕራፍ ንመራኸቢ (መረዳደኢ) ዘገልግል መሳረሒ ‘ዩ።
ዝርርብ ዘይጥቐም ቋንቋ የለን፣ ፅሕፈት ግን ኩሉ ቋንቋ ኣይጥቀምን ። እዚ እንትንብል ካብ ዝርርብ ፅሕፈት ናይ ቁጠባ ባህሪ ኣለዎ ንማለት ዝኣክል ‘ዩ። እዚ ከምዚ ኮይኑ ቋንቋ ኣብ ውሽጢ ሓደ ሕ/ሰብ ከም መምርሒን መሰልጠን ብምዃን የገልግል።
ሕልናውን (መንፈሳውን) ቁሳውን ባህሉ ንቅድሚትን ንድሕሪትን ቀፃልናት ብዘለዎ መልክዕ ንክግልገለሉ ኢሉ እውን ንቀፃሊ ወለዶ ንምትሕልላፍ የገልግል
ቋንቋ ሓደ ሕ/ሰብ ብወግዒ፣ ብምስላ፣ ብብሂል፣ ብነበርያነበረ ወዘተ ኣቢሉ ጠቓሚ ባህልን ልምድን ፈለዩ ኣብ ግልጋሎት ንምውዓል ጎዳኢ ባህልን ልምድን ድማ ንምውጋድ ዓብይ ኣስተዋፅኦ ኣለዎ።
ቋንቋ ሓደ ሕ/ሰብ ኣብ ባዕሉ ይኹን ኣብ ካልእ ሕ/ሰብ ዝረኣዩ ሓደሽቲ ምህዞታትን ፍልጠትን ንምርባሕ ናይ ፈጠራ ክእለት ክብ ንምባል ናይ ባዕሉ ጊደ ኣለዎ።
ቋንቋ ሓደ ሕ/ሰብ ንንዓርሱ ንምርድዳእ ዕለታዊ ናብራኡ ንምምሕያሽ ዓርሱ ካብ ፀላኢ ንምክልኻል ወዘተ ኣብ ዝገብሮ ማሕበራዊ ኢኮኖሚያዊ ይኹን ፖለቲካዊ ምንቅስቃስ ወሳናይ ግደ ኣለዎ።
ቋንቋ ኣብ ውሽጢ ሓደ ሕ/ሰብ ከባቢኻ ንምፍላጥ፣ ንምምርማር ኢሉ ’ውን ሓደ ሕ/ሰብ ካብ ካሊእ ሕ/ሰብ ምፍላይ ዓብይ ተራ ይፃወት።
ቋንቋ ኣብ ከባቢኻ ዝርከቡ ፅቡቅን ሕማቅን ነገር ንምፍላይ፣ ተፈጥሮ ንምድናቅ ዓብይ ተራ ኣሎዎ።

ዝምድና ቋንቋ ባህልን
ቋንቋን ባህልን ዘይነፃፀሉ ክልተን ሓደን ኮይኖም ብቋንቋና ኣቢልና መግለፂ መንነትና ዝኾነ ባህልና ይገልፅ።
ንከይብረዝ ንከይሕተልን ንከይበርስን’ውን ንዕቅቦን ንሕልዎን።

ቋንቋ ንትውፍት ሓደ ሕ/ሰብ መግለፂኡን መጋበሪኡን ኮይኑ ኣመጋግባን ኣከዳድናን ሓደ ሕ/ሰብ ናብ ሓደ ሕ/ሰብ ወይ ከዓ ብስእልን ብካልኦት ዓይነት ጥበባት ኣቢልካ ካብ ሓደ ሕ/ሰብ ናብ ሓደ ሕ/ሰብ የመሓላልፍ።
ባህሊ ሓደ ሕ/ሰብ ኣብ ዙርያ መነባብሮኡ ዝጥቐመሎም ቁሳትን ኣብቶም ቁሳት ዘለዎ ኣተሓሳስባ ከምኡ ‘ውን እምነትን ፍልስፍናን ዘጠቓልል ኮይኑ ባህሊ ናይ ሓደ ሕ/ሰብ ናይ ምንነት መግለፂ እዩ።
ቋንቋ ሓደ ቁስ ካብቱ ካልእ ቁስ ፈሊኻ ንምፅዋዕ፣ ኣጠቓቕማኦም ንምግላፅ ፣ ሓቢርካ ንምስራሕ ኮነ እቶም መንፈሳዊ ባህልታት ንምንፅብራቕ ዝኽእል መሳረሒ ‘ዩ።
ኣብ ውሽጢ ሓደ ሕ/ሰብ ቋንቋ ባህልን ፈላሊኻ ምርኣይ ዘይከኣሉ፣ ገላፅን ተገላፅን ኮይኖም ናይ ሓደ ሳንቲንም ክልተ ገፅ ‘ዮም።
ሓደ ሕ/ሰብ ብሓደ ንኽነብር ማሕበራዊ፣ ፓለቲካዊ፣ ኢኮኖሚያዊ ህይወት ክመርሕ ዝኽእል ብቋንቋ ኣብሉ ‘ዩ።
ናይ ሓደ ሕ/ሰብ ማሕበራዊ ናብራ ዝህሉ ቋንቋ እንተሃሊዩ ጥራሕ ‘ዩ። ብዘይ ቋንቋ ስራሕ፣ ብዘይስራሕ ድማ ምንባር ስለ ዘይከኣል ።
ስለዝኾነ ባህሊን ቋንቋን ናይ ሓደ ሕ/ሰብ ናይ ህልውና፤ ናይ ሓድናት፤ ናይ ምንነትን ታሪኽን መግለፂ እዮም።
ቋንቋ ሕ/ሰብን
ሀ• ቋንቋ ኣብ መነጎ ደቂ ሰባት ስሉጥን ዘየቋርፅን ርክብ ንኽህሉ ዝገብር መረዳደኢ መሰረሒ ‘ዩ።
ቋንቋ ኣብ መንጎ ሰባት ዝምስረት ርክብ ብምድማፅን ብምዝራብን ወይ ከዓ ንምንባብን ምፅሓፍን ወሲካ ብኣርባዕቲኦም ክእላታት ኣብሉ ኣብ መንጎ ሰባት ርክብ ንክምስረት ዝገብር መሳረሒ እዩ።
ለ• ሕ/ሰብ ማለት ብስራሕን ውፅእት ስራሕ ብዝኾነ ምህርትን ዝተኣሳሰሩ ሰባት ዝፈጥሩዎ እኩብ ወይ ጉጅለ ሰባት ‘ዮም።
ሕ/ሰብ ዝበሃል ኣብ ከይዲ ስራሕ ወይ ምህርቲ ዝራኸብ ፣ ተመሳሳሊ ዝኾነ ስርዓት ኣሰራርሓን መሳረሕን ዘለዎ ሰሪዙ ንዝረኸቦ ምህርቲ ዝማቐለሉ ስርዓት ዘለዎ
ንብዙሕ ዘበናት ሓቢሩ ዝፀንሔን ዘላቕነት ዘለዎ ሓድነት ዝሓዘ
ብደጋዊ ሓይሊ ዘይኮነስ ብድሌት ናይቲ ሕ /ሰብ ዝተመስረተን ዝደልደለን ሓይሊ ወይ ጉጅለ እዩ።
ሕ/ሰብ ብዙሓት ዘመናት ሓቢሩ ብምንባሩን ሓቢሩ ብምስርሑን ነቲ ርክብ ይኹን ማሕበራዊ ናብራ ከም ልምዲ ይወስዶ።
እዚ ልምዲ ጊዘ እናወሰደን እናተደጋገመን ኣብ ዝኸደ ቁፅሪ ስርዓት ይኸውን ።
ትውፊት /ስነ/ቃል/
ትውፊት (ስነ ቃል ) ማለት ሰብኣዊ ምህዞ (ፈጠራ) እዩ።
ስነቃል /ትውፊት/ብሰብ ተፈጢሩ ዘመሓላልፎ መልእኽቲ እውን ብዛዕባ ናይ ደቂ ሰባት ቁሳውን መንፈሳውን ባህሊ ዝሓዘ ኮይኑ ብዛዕባ ሰብ ዘቃልሕን ብሰብ ተፈጢሩ ተመሊሱ ናብ ናብ ሰብ ዝቐርብ እዩ።
ስነቃል /ትውፍት/ ማለት ንመልክዕ ወድ ሰብ መልሱ ዘርእይ መሰትያት ወዲ ሰብ ‘ዩ።
ሀ• ትውፊት (ስነ¬ቃል) ጉጅላዊ’ዩ
እዚ ማለት ብሓባር ኮይኖም ዝጥቐምሉ ምዃኑ ንምግላፅ ‘ዩ።
ስነቃል ዓለም ለኻዊ ብያነ (ወሳን ትርጉም ) ኣይሃልዎ’ምበር ኩሎም ዝስማዕምዕሉ ነጥብታት ዓለም ለኻዊ ትሕዝቶ ኣለዎ።
ስነቃል መግለፂ ባህሊን መንነትን ሓደ ህዝቢ ‘ዩ።
ስነቃል ኣመፃፅኣን ሪኸን ሓደ ሕ/ሰብ የፅንዕ
ስነቃል እምነት ኣተሓሳስባን ፍልስፍናን ሓደ ሕ/ሰብ የፅንዕ
ስነቃል ምምሕዳርን ብፅሒት ስራሕን ሓደ ሕ/ሰብ የፅንዕ
ለ• ስነቃል ተደጋጋሚ ‘ዩ
ስነቃል ተደጋጋሚ ‘ዩ እንትበሃል ብቐጥታ ምስ ኣጋጣሚ ( ዓውዲ) ዝተተሓሓዘ ‘ዩ።
ሐ• ትውፊት (ስነ ቃል) ቀመራዊ ‘ዩ
ትውፊት ናይ ባዕሉ ፎርሙላ ዝሓለወ ‘ዩ። እዚ ማለት ትውፊት ቀደም ሰዓቡ ዝሓለወ ኣካይዳ ዘለዎ ምዃኑ ንምሕባር እዩ።
መ• ትውፊት (ስነ ቃል) ተሰጋጋሪ ‘ዩ
ኣብ ሓደ እዋን ዝረኤ ባህሊ እምነት፣ ፍልስፍና ወዘተ ናይ ሓደ ሕ/ሰብ ኣብ ዝተወሰነ እዋን ተቐልቕሉ ዝጠፍእ እንተይኮነስ ካብቲ ዝፀንሐ ወለዶ ናብ ዝቅፅል ወለዶ ዝመሓላለፍ ‘ዩ።
እዚ ከምዚ ኮይኑ ትውፊት ተሰጋጋሪ ‘ዩ እንትበሃል ግን ኣብ እዋን ስግግር ዘጋጥሙ ፀገማት ኣይህልውን ማለት ኣይኮነን።
ትውፊት ስነ ቃል ናብ ዝስዕብ ወለዶ እንትሰጋገር ካብ ዘጋጥሙ ፀገማት
ኣብነት፦
ሀ• ናይ ምጉዳልን ምጥፋእን ፀገም
ትውፊት (ስነቃል)ናብ ዝስዕብ ወለዶ ቃል ብቃል ስለዝመሓላለፍ እቲ ተቐባላይ ምስ ምሉእ ትሕዝቶኡ ብምሉእ ክቕበሎ ኣይኽእልን።
ለ• ትውፊት (ስነ ቃል) ካብ ወለዶ ናብ ወለዶ ኣብ ዝሰጋገረሉ እዋን ብምኽንያት ዕብየተን ምትእትታውን ቴክኖሎጂ ጥንታዊ መልክዕ ምስኣን
ሐ• ፀገም ምልውዋጥ ገፀ ባህሪ (ቅርፂ) ትውፊት (ስነ ቃል) ብጎደሎ ዝተቐበሎ ኣከል እቲ ጎደሎ ንክመልእ ክብል ናይ ባዕሉ ሓደሽቲ ቃላት ይውስኽ።
ኣብዚ እዋን ዋላኳ ትሕዝቶኦም ኣይቐይሩ እምበር ቅርፆም ይቐየር እዩ።
መ• ምስ ኩነታት ናይ ምልውዋጥ ፀገም ንሓደ መንግስቲ ንምልዋጥ ወይ ከዓ ንምድጋፍ ዝተብሃሉ ነገራት ነቲ ዝስዒቡ ንዝመፅእ መንግስቲ ዘይክውከል ይኽእል።
ቋንቋን ስነ ፅሑፍን (Language and Literature)
ከም ዝፍለጥ ነዚ ናይ ሎሚ ዘበናዊ ስነ ፅሑፍ መሰረቱ ኣፋዊ ስነ ፅሑፍ ወይ ከዓ ስነ ቃል እዩ።
ኣብዚ ሀዚ እዋን ብመልክዕ ነዊሕ ልቢ ወለድ ተፃሒፎም ንህትመት በቂዖም ዘለው ፈጠራዊ ፅሑፋት ቀንዲ መሰረቶም ኣፈ ታሪካት፣ ፅውፅዋይ /ነበረያ ነበረ/ ወዘተ እዮም።
እቶም ንጋሀዳዊ ዓለም ወኪሎም ስብእና ደቂ ሰባት ተላቪሶምን እንረኽቦም ገፀ ባህሪያት ‘ውን ኣብ ውሽጢ ዝተፈላለዩ ፅውፅዋይ /ነበረያ ነበረ/ እንፈልጦም ሰባት ፤እንስሳት ፤ግዑዝ ነገራት ወዘተ ‘ዮም።
ኣብ ውሽጢ ነበረያ ነበረ እንሰምዖ ባእሲ ወይ ጎንፂ ‘ውን ሎሚ ኣብ ልብ ወለዳት ግርጭት
(Conflict) እናበልና ንፅውዖ ‘ዩ።
እቲ ዘመናዊ ልበወለድ “ዓብይ” ወይ ድማ መኣዝን ኣበይን ዝብል ትርጉም ዝሓዞ ቦታን እዋንን እቲ ዝፍፀም ታሪክ ‘ውን እንትኾነ ካብቲ እቲ እንሰምዖ ፅውፅዋይ ዝዝንተወሉ ቦታን እዋንን ዝነቐለ ‘ዩ።
ፅውፅዋይ ክዝንቱ ድሕሪ ምፅናሕ ኣብ መወዳእታ “እዚ ፅውፅዋይ ዘሕልፎ መልእኽቲ እዚ’ዩ” ብምባል ዝነግሩና ፍረ ሓሳብ (ሓፈሻዊ መልእኽቲ/ሎሚ ኣብ ልበወለድ “ጭብጢ (Theme) እናበልና እንፅውዖ ‘ዩ።
ኮታስ ኣብ ዘመናዊ ልበወለዳዊ ፅሑፋት እንተፈልጦም ባእታታት ይኹን ሜላታት ኩሎም መንቐሊኦም “ኣፋዊ ስነ ፅሑፍ”( ስነ ቃል) እዩ።
ሎሚ ኣብ ዝተፈላለዩ መፃሕፊቲ፤መፅሄትን ጋዜጣን ተሓቲሞም ንምንባብ ዝበቅዑ ዘለው ግጥምታት ‘ውን መበገሲኦም ኣፋዊ ስነ ፅሑፍ (ስነ ቃል) እዩ።
ቋንቋ ሳሆ እንተወሰድና ‘ውን ከምቶም ካልኦት ቋንቋታት ካብ ወለዶ ናብ ወለዶ እናተወረሱ ዝመፁን ንሓደ ቋንቋ ከምጥዑም ቅመም መጠዓዓሚ ኮይኖም ዘገልግሉ ማሰ፣ ብሂላት፣ ምስላታት፣ ሕንቅሕንቅልተይ፣ ነበረያነበረ፣ ናእዳ ሻምብቆ/ዲደ/ሆራን ፈኸራን ወዘተ ብጣዕሚ ሰፍሕን ምቁርን ስነ ቃል /ትውፊት/ ዘለዎ ቋንቋ እዩ።
ኣብነት ገልኦም መመሓደርቲ ንህዝቢ ከመሓድሩ ድሕሪ ምፅናሖም ካብዚ ዓለም ብሞት ምስተፈለዩ እቶም መመሓደርቲ ክሻብ ክንደየናይ ቕኑዓት፤ተባዓት፤ መገልገልቲ ህዝቢ ምንባሮም ንምግላፅ ዛኣክል ብማሰ ዝተገጠመሎም ስነ ቃላዊ ግጥሚ ብሳሆ ከም ኣብነት ምጥቓስ ይከኣል።
ሀ• ንሸቓ ወልዱ ገብራይ
ሰለቃ ወልዱ ኖህ ማማሮ
ዑሉልነም ኢዩ ኖህ ያንጋሮ
ዓራድነም ኢዩ ኖህ ያንጋሮ
ዓረድናጉል ኒዓዳህ ሳሮ
ዑልልናጉል ኒጋርቢህ ፈሎ
ናጋዓዶክ ኖህ ኣማ ኢንዳሮ ።
ብኣይተ ተስፋይ ውልዱ/ተስፋይ ዘረባ/
ለ• ንባሻይ ካሕሳይ ሱመ
ሰርዓት መዖይ ኩሰርዓት ሓና
ጋርዐኒ ጋርዓ ሓባንፋና
ካትረኒ ካትራ ሓባምፋና
ዓላዊ ጎና ሓባምፋና
ኢንገራ ዲቦል ማሕታምፋና
ሱረ ማሓና ዩነምፋና
ጉረም ማዋና ራባምፋና ።
ብኣይተ ደስታ ገብራይ /ደስታ ካኪያ/

ስነ ቃል /ትውፊት/ ሳሆ ናይቲ መሃዛይን ፈጣራይን ሕ/ሰብ እንታይነት መግለፂ መሰቲያት ኣብ ርእሲ ምኳኑ ንምዕባለ ቋንቋን ባህልን ዓንዲ ሑቐ እዩ።
ይኹን እምበር ቋንቋ ሳሆ ናይ ባዕሉ ፊደል ዘይተቀረፀሉ ኣካላቱ መንምኑ ካብ ወፍሪ ናብ ዓዲ ወዒል ወይ ከዓ ናይ ምንዳድ ቋንቋ/ Home language/ ኮይኑ ምፅናሑ ዘይካሓድ ሓቂ እኳ እንተኾነ ሎሚ ግን ቋንቋ ሳሆ ብግእዝ ፊደል ተቀሪፁሉ ዳግም ህወት ብምዝራእ እቲ ናይ ኩሉ ተወለድቲ ኢሮብን ፈተውቱን ሕልሚ ጋህዲ ኮይኑ እኒሆ እቲ ናይ ምንነት ሰፊሕን ምቑርን ስነ ቃል ህዝቢ ኢሮብ ኣብ ወረቐት ምስፋር ተጀመሩ ኣሎ።
ንርካብ ዓብይ ገደ ዘለዎ ናይ ቋንቋን ባህሊን ዋሕስ ስለዝኾነ ፍሉይ ጠመተ ተዋሂብዎ ካብ ዝወደቐሉ ኣልዒልና ኣብ ወረቐት ምስፋር ናይናን ናይና ሓላፍነትን ጥራሕ እዩ።
ብዛዕባ ባህሊን ቋንቋን ብምርኣይ ክንደየናይ ስነ ቃላዊ ስነ ፅሑፍ ከምዘለዎ ምስላ፣ ብህላት፣ ዲደ/ናእዳ ሻምባቆ/፣ ሕንቅሕንቅልተይ
ስለዝኾነ መፅናዕቲ ስነ ፅሑፍ ንምክያድ ስነ ቃል ምፅናዕ ግድን ካብ ኮነ ሀዚ ‘ውን ምስ ትውፊት ምዝማድ ግድን ‘ዩ።

ባህልን ሓድግታትን
ባህሊ ማለት ኣብ ሓደ ክሊ ውሽጢ ዝነብር ሕ/ሰብ ብማሕበራዊ ፣ ኢኮኖሚያዊ ይኹን ፓለቲካዊ መዳይ ንብዙሕ ዓመታት ናተይ ኢሉ ዘጥረዮምን ናይቲ ሕ/ብ እንታይነት ዙርያ መለስ ኩነታት ዝገልፁ ልምድታት ዘጠቃለለ ኮይኑ ባህሊ ሓደ ሕ/ሰብ ካብቲ ካሊእ ሕ/ሰብ ዝፍለየሉ ሕብሪ’ዩ። ባህሊ መግለፂ መንነት ሐደ ሕ/ሰብ ‘ዩ።
ባህሊ ደቂ ሰባት ሓቢሮም ምብንባሮም ዝፈጥርዎን ካብ ወለዶ ናብ ቀፃላይ ወለዶ ዝሰጋገር ልማድ ‘ዩ።
ባህሊ ኣብ ሓደ ከባቢ ብጉጅለ ዝነብር ህዝቢ ዝፈጥሮም ቅርፃቅርፅታት ናውቲ ዕዮ፣ መጋየፅታት፣ ሜላ ሕክምና፣ እምነት፣ ስርዓታት፣ ርክብ ኣከባብራ በዓላት፣ ኣመጋግባ ከምኡ’ውን ናይዞም ቁሳውን መንፈሳውን ባህልታት ኣጠቓቕማ ፣ ኣሰራርሓ ወዘተ ዝገልፁ ፅንሰ ሓሳበት ጠሚሩ ዝሓዘ ‘ዩ።
ባህሊ ናይ ሓደ ሕ/ሰብ መነባብሮ ዝፈጥሮ ካብ ወለዶ ናብ ወለዶ ዝሰጋገር ናይ ኣፈፃፅማ ስርዓት ዘለዎን ዓይነት ኣነባብራ ህዝቢ ዘመልክትን ብሓፈሻ ብውልቀ ሰባት ወይ ብውሑዳት ሰባት ዝጅመር፣ ዝደጋገም ብዙሓት ተቀባልነት እንትረክብ ከዓ ሕጊ ኮይኑ ነቲ ሕ/ሰብ ዝግልገለሉን ዝግዘኤሉን ልምዲ እዩ።
ኣብነት፦
ንሓደ እኩብ ወይ ጉጅለ ሰባት መፍለይ ኮይኑ ዘገልግል
ኣብ ሞንጎ ኣባላት እታ ጉጅለ ሓባራዊ ዝኾነ እምነት፣ ልምዲ ሰርዓተ ምርድዳእን ናይ ሓባር ታሪኽ ዘለዎምን ታሪኾም ክመሓላለፍን ዝኽእሉ ምዃኖም ዘመልክት እዩ።
ይኹን እምበር ባህሊ ሓደ ጊዜ ኣብ እምኒ ከምዝተፅሓፈ (ከም ዝተቐረፀ) ፅሑፍ ኣይኮነን።

ባህሊ ሰባት ካብ ዕለት ናብ ዕለት ናብራኦም ከመሓይሹ ክብሉ ምስ ዝተፈላለዩ ሰባት ብዝፈጥርዎ ሪክብን ምስ ተፈጥሮ ብዝገብርዎ ቃልስን ካብ እዋን ናብ እዋን ብቐፃሊነት እናተቐያየረ ዝቕፅል ከይዲ ‘ዩ።
ቅርሲ (Heritage) ዝጭበጥብ ተባሂሉ ኣብ ክልተ ዝኽፈል ኮይኑ
ሀ• ዝጭበጡ ቅርፅታት ፣ ካልኦት ካብ ዕንጨይትን እምንን ተፀሪቦን ዝተሰርሑን የጠቀልል።
ኣብነት፦ ኣብ ገዳም ጉንዳጉንዶ ካብ ዝረከባ ቅርስታት (ሓድግታት)
2ተ ወርቂ ዲኖ ብራስ ስብሓት ዝተውሃበ
ኣክሊል ናይ ደ/ት ስባጋድስ
ዙፋን ናይ ደ/ት ስባጋድስ

ማህተም ናይ ኣቡነ ኢዝራ ብዘበን ኣፀይ ናኦድ
ኩስኩስቲ ናይ ኣቡነ ኢዝራ ብዘመን ኣፀይ ናኦድ
ዕፀ መስቀል ናይ ኣቡነ ኢዝራ ብዘበን ኣፀይ ናኦድ
ፍትሀ ነገስትን ክብረ ነገስትን ካብተን ማእለያ ዘይብለን ሓድግታትና ከም ኣብነት ዝጥቀሱ ‘ዮም።
ዘይጭበጡ ቅርስታት (Intangible Heritage) እንብሎም ከም ኣፈታሪክ፣ ቋንቋ፣ ሙዝቃ፣ ሳዕስዒት፣ ባህላዊ መድሓኒት፣ ጥበባትን ወዘተ የጠቃልል።
መንፈሳዊ ባህሊ ካብ ቁሳዊ ባህሊ ዝፍልፈል ኮይኑ ምዕባለ ቁሳዊ ባህሊ ብኣወንታ ይኹን ብኣሉታ ወሳናይ ተራ (ግደ) ኣለዎ።
መንፈሳዊ ባህሊ ዝድግፎምን ዝቅበሎምን ቁሳት ካብ ጊዜ ናብ ጊዜ ዝማዕበሉን ካብ ኢድ ተጠቀምትን ዘይፍለዩን ኮይኖም ይራኣዩ።
ኣብነት፦ ናይ ሕርሻ ናውቲ፤ ናይ ገዛ ናውቲ፤ ናይ ሙዝቃ መሳረሒ፤ክዳን ሓበሻ ወዘተ …
ግደ ቋንቋ ኣብ ምዕባለ ዲሞክራሲ
ሓደ ህዝቢ ብናይ ባዕሉ ቋንቋ ንክጥቀም ማንም ዘይተቀበሉን ዘየሕድጎን ተፈጥራዊ ፀጋኡን መሰሉን ኮይኑ ብወገን ሕገመንግስቲ ኢፌዲሪ ’ውን እዚ ብግልፂ ተቐሚጡ ይርከብ።
እዙይ ‘ውን ሓደ ህዝቢ ብናይ ባዕሉ ቋንቋ ንክመሃር ብቋንቋኡ ንክዳነን ባህሉን ቋንቋኡን ንከማዕብል ከምዝኽእል ዝሕግግ እዩ።
ብዘይካ ዲሞክራስያዊ ስርዓት ፓሊሲን ስትራተጂን ኣብ ተግባር ንምውዓል ዘይሕሰብ ኣብ ርእሲ ምኳኑ ካሊእ ዲሞክራስያዊ ባሀሊ ንምስፋሕን ንምዕሟቕን ድማ ቋንቋ መማረፂ ዘይብሉን መሳርሒ እዩ።
ህፃውንቲ ካብ ብገናኦም ብዛዕባ መሰላት ህፃናትን እሴታት ብቋንቋኦም እንተተማህሮም ንመሰሎም ናይ ምጥባቅ ናይ ካልኦት መሰል ናይ ምሕላውን ንውሕስና ሕገ መንግስቶም ደውናይ ምባል መሰልን ግቡእን ግንዛበ የማዕብሉ።
ናይ ሓንቲ ሃገር ሕገ መንግስቲ ተሓላቃይን መተግበራይን ዝኾነ ሕ/ሰብ በቲ ዝተቀረፀሉ /ዝተደንገገሉ/ ኣገባብ ንክትግበር ምእንቲ ሀዚ’ውን ቋንቋ ወሳናይ ተራ ኣለዎ።
ናይ ቋንቋ ዕብየት ሓደ ሕ/ሰብ ዝርከበሉ ብርኪ ዕብየት ነፀራብራቕ ‘ዩ። ምክንያት ሓደ ሕ/ሰብ ዝሰልጠነን ዝተማሃረን እንተኾይኑ ናይ ባዕሉ ቋንቋ ይዕቅብ፣የማዕብል፣ሓድግታቱ የፋልጠሉ፣ ባህልታቱ ተዘንትወሉ፣ጎዳእት ባህሊታት ይግስፀሉን ይውግደሉን።
ቋንቋ ዲሞክራስያዊ ባህሊ፣ ሰርዓተ ፍትሒ፣ ስነቃል ወዘተ ካብ ወለዶ ንቐፃሊ ወለዶ የመሓላልፈሉ።
ንተወሳኺ ብናይ ባዕሉ ቋንቋ ይግልገል ሕ/ሰብ ከም መጠን ህዝቢ ባዕሉ ታሪኹን ልምዱን ተዓቂቡ መንነቱ ተፈሊጡ ዓርሱ ክኢሉ ንክነብር ዝሓስብ የዋህ እዩ።
ስለዝኾነ ቋንቋ ናይ ሓደ ሕ/ሰብ ባህሊ፣ ታርክ፣ ልምድን ስነ ቃልን ካብ ሓደ ወለዶ ንምትሕልላፍ እሉውን ንምዕቃብ ዓብይ ተራ ዝፃወት እኳ እንተኮነ ቋንቋ ሳሆ ግን ካብ ጊዜ ናብ ጊዜ እናመንመነን ካብ ናይ መራከቢ ቋንቋ ናብ ምንዳድ ቋንቋ / Home Language/ ዝልወጥ ዘሎ ቋንቋ ምኳኑ ተፈሊጡ ናይ ባዕሉ ፊደል ተቐሪፅሉ ዳግም ህወት ዝዘርኣሉ ባይታ ንምፍጣር ምእንቲኩሉ ተወላዲ ኢሮብን ፈታዊኣን ካልኦት ዝጥምቶም ኣካለትን ፍሉይ ቆላሕታ ክህብዎ ዝግባእ ኣገዳስን ጊዜ ዘይወሃቦን ዋኒን ‘ዩ።
ባህልን ሰርዓተ ፍትሕን ህዝቢ ኢሮብ
ህዝቢ ኢሮብ ካብ ጥንቲ ጀሚሩ ባዕሉ ንባዕሉ ዘመሓድረሉ ስሪት (መመሓደሪ ደንቢ) ከም ዝነበሮን እቲ ስሪት ድማ ካብ ጊዜ ናብ ጊዜ ይመሓየሽ ከም ዝነበረን መመሓደርቲ ኣካላት (ሹመኛታት) ዝመርፅ ዝነበረ ድማ ከም ናይ መስፍናዊ ስርዓት ብርስቲ ካብ ውሉድ ናብ ውሉድ እንተይኮነ ክሳብ ጣልያን ኢት/ያ ዝወርር እቲ ህዝቢ ዋዕላ ገይሩ እከለ ፈላጥ ‘ዩ፣ ሓቀኛን ፀዋርን ‘ዩ፣ ፅቡቅ የመሓዳድረና ፣ እዩ ተባህሉ ካብ ናይ ውልቁ ናይ ህዝቢ ሓልዮትን ተኣማንነትን ዘለዎ ሰብ ብምምዛዝ ይሽየም ከምዝነበረን እቲ ዝተመረፀ ሰብ ‘ውን ኣብ መንጎ ህዝቢ ኮፍ ኣቢሎም ካብቶም ተኣከብቲ ብሕ/ሰብ ተፈላጥነት ዘለዎን ብዕድመ ዝደፍኤን ሰብ ንኽጅመረሎም ብምግባር ኣብቲ ዝመረፅዎ ሹመኛ ቆፅሊ የውድቐሉ ከም ዝነበሩን ናይቲ ቆፅሊ ትርጉም ድማ እቲ ሽመኛ ርሑስ ምእንቲ ንኽኾነሎም ናይ ሰናይ ትምኒት መግለፂ ምልክት ኮይኑ “ዑዱፍ ቲክ”/ጎዲፍ ኩን /ቢሎም ድሕሪ ምምራቕ”ኦና” ዝብል መዓርግ ይወሃቦም ነበረ።
ጎዲፍ ናይ ፀዋራይነት ምልክት እንትኾን “ኦና”ድማ ትርጉሙ ናይቲ ሰርዓት ዋና ምዃኑ ብኣብዛሓ ቶርጎምቲ ይግለፅ።
እዚ ሰብ ብዝኾነ ምኽንያት ብኣመሓድራ ዘይብቁዕ ኮይኑ እንተተረኺቡ እቲ ህዝቢ ናይ ምውራድ ስልጣን እንትህልዎ እቲ ሹመኛ እንተሞይቱ ድማ ወዱ ናይ ኣቦይ ሹመት ኢሉ ክሓትት ኣይኽእልን ነበረ።
እዚ ሰርዓተ ፍትሒ ኣብ ካሊእ ከባቢ ምስ ዝነበረ ኣመሓድራ እንትነፃፀር ብዘበናውነቱ ይኹን ብፍትሓውነቱ ዓብይ ኣፈላላይ ዝነበሮን ናይ ተገልጋላይ ህዝቢ ማዕርነትን ዲሞክራወሲያዊ ኣንፈትን ዝተከተለ ምንባሩ እዩ።
ኣብነት፦ ኣብ ስርዓተ ቀዳማዊ ሃ/ስላሴ ንጉስ ነገስት ዘኢትዮጵያ ሞኣ ኣንበሳ ዘእምነገደ ይሁዳ ስዩመ እግዚኣብሄር ብዝብል መለኮታዊ ስያመ ስልጣን ኣብ ውሱናት ንጉሳውያን ቤተሰብ ዝተቆልለን፣ ሹመት ብርስቲ ካብ ውሉድ ናብ ውሉድ ይመሓላለፍ ኣብ ርእሲ ምንባሩ እቲ ዝወፅእ ኣዋጅን ደንብን ‘ውን ንጉሳውያን ቤተሰብ (ዘውዳውያን ) ስልጣን ብኣምላኽ ዝተዓደሉን መለኮታዊ ፀጋ ወይ ከዓ ውህብቶ ምዃኑ ዝገልፅን ዘውዳውያን ተገልገልቲ ሓፋሽ ድማ ገለጋላይ (ባርያ) ተገይሩ ዝተቃነየን መግዛእታዊ ባርነት ዝዓብለሎ ስርዓት ምንባሩ ናይ ቐረባ እዋን ተዘክሮ ‘ዩ።
ኣብነት፦ “የንጉሰ ነገስቱ ዳኞችና ሹማምንቶች ኣይከሰሱም ኣይፈርዱም “ ይብል ነበረ።
ብኣንፃሩ ኣብ ኢሮብ ዝነበረ መመሓደሪ ሕጊ ምስቲ ዝነበረ መግዛእታዊ ሕገ መንግስቲ እንትነፃፀር ኣብ መንጎ ሽመናይን ተራ ገባርን ዝነበረ ኣብ ቅድሚ ሕጊ ማዕረ ዘይምዃን ኣፈላላይ ጥሒሱ ንሹመይና ይኹን ተራ ሰብ ብማዕረ ዘተኣናግድ ሕጊ ብምንባሩ ነዚ ተተሐሒዝናዮ ዘለና ምስፍሕፋሕ ዲሞክራሲያዊ ስርዓት ጥጡሕ ባይታ ዘንፀፈ ቀንዲ ናይ ዲሞክራሲያዊ ሰርዓት መለለዩኡ እዩ ንምባል ይከኣል ። ኣብነት፦ ተራ ሰብ ንሹመይና/ኦና/ በዲሉኒ እዩ እንትብል ኣቤቱታ /ጥርዓን/ ንዓበይቲ ዓዲን ሽማግለን እንተቕርብ ቆፆሮ ተገይሩ ሽማግለን ህዝብን /ኣራባ/ ኣብ ዝተረኸብሉ ናይ ሽመት /አና/ ዝኾነ ‘ጋማ’ ካብቲ ሽመይና ወረዱ ኣብ ኢድ ቁፅፅር እቶም ሽማግለን ዓበይቲ ዓድን ብምእታው ከሳስን ተከሳስን ኣብ ቅድሚ አቲ ህዝቢ ግንባር ንግንባር ኮይኖም ይማጉቱ ነበሩ።
እዙይ ብዘይ ምኽንያት እንተይኮነ ሓደ ሕሩይ /ሕፁይ/ ሽመት ክወሃብ ከሎ ቐንዲ ከሽሞ ካብ ዝኽእሎ ረቋሒታት ሓደ ንድኹማትን ተራ ሰባትን ካብ ዘለዎ ኣረኣእያን ኣክብሮትን ስለዝነበረ እዩ።
ኣብ ናይ ቀዳሞት ምምሕዳራዊ ስርዓት /ስሪት/ ብዛዕባ ኣገባብ ኣፈፃፅማ ሽምግልና ጋር ነብሲ ኾነ፣ ብፍላይ ጓል ኣንስተይቲ እንትትቅተል ብዛዕባ ሕነ ምፍዳይን ኮነ ንብረት ቀለዳ ኣብ ምምቃል ቀዘተ ብደረጃ ሕጊ መጀመሪያ ጊዜ መሰል ጓል ኣንስተይቲ ንኽኽበርን ንኽረጋገፅን ዝተገበረ ኣብዚ ዲሞክራሲያዊ ስሪት እዩ እንተተበሃለ ምግናን ኣይኸውንን።
ስለኾነ ዲሞክራስያዊ ስርዓት ካብ ውልቀ መላኽነት ዝረሓቐ ዲሞክራስያዊ ኣስራርሓ ዝተሰነየ ፍትሓዊ ውሳነ ኣበ ምሃብ ይኹን ናይቲ ተገልጋላይ ሕ/ሰብ ባህል፤ ቋንቋ፤ ታርክ ስሪት ይኹን ስነቃል ካብ ወለዶ ናብ ወለዶ ከም ማህደር ኮይኑ ኣብ ምትሕልላፍ ዘይነዓቕ ተራ ኣሎዎ።

ቋንቋን ትምህርትን
ትምህርታውያን /Educationalists/ ቆልዓ እቲ ዝድለ ትምህርቲን ፍልጠትን ብቐሊሉ ንክርድኦን ንክጭብጥን ምእንቲ ብናይ እኖ ቋንቋ /ኣፍ መክፈቲ ቋንቋ/ ክመሃርን ክለማመድን ከም ዘለዎ የቐምጡ።
ናይ ማሕበራዊ ሳይንስ ተመራመርቲ እውን እዚ ሓሳብ ብኣፅንኦት ብምድጋፍ ወድ ሰብ ዝተማለኤ ስብእና ንክስምዖ ምእንቲ ብናይ ባዕሉ ቋንቋ ክግልገል ከም ዝግባእ የቐምጡ።
ካብዚ ስነ ምጎትን መትከላትን ብምብጋስ ካዓ እዩ ሕገ መንግስቲናን ናይ ዓለም ውድብ ሕቡራት መንግስታት ትምህርቲን ሳይንስን (UNESCO) ቆለዓ ናይ መጀመሪያ ብርኪ ትምህርቲ ብናይ ኣፍ መክፈቲ ትምህርቲ ክለማመድ ኣሎዎ ዝብል።
እዚ ከምዚ ኮይኑ ቋንቋ ንምዕባል ወዲ ሰብ እምነ ኩርናዕ ኣብ ርኢሲ ምኳኑ ብዘይ ቋንቋ ምዕባለ ይርከብ እዩ እንተበልና ካብ ዝንተ ሞጎት ዝረሓቐ ስነ ሓሳብ እዩ።
ምክንያት ኩለ መዳያዊ ምዕባለ ሕ/ሰብ ብቐጥታ ይኹን ብተዘዋዋሪ ዝተኣሳሰረን ዝግለፅን ብቋንቋ ስል ዝኾነ ።
ትምህርቲ ሓደ ሕ/ሰብ ብዛዕባ ሃገራዊ ፓሊስን ስትራቴጂን ኣንቢቡ ምስተረደኤ ዝድገፍ ደገፉ ዝቃወም ዘኽእሎ ሓይልን ፍልጠትን እዩ።
ትምህርቲ ሓደ ሕ/ሰብ ብዛዕባ ሃገራዊ ሕገ መንግስት፣ ብዛዕባ ዲሞክራሲያውን ሰብኣውን መሰላት ብዕምቆት ተረዲኡ መሰሉን ግዴታኡን ንምፍፃም መሰሉ ኣክቢሩ መሰል እማቱ ኣብ ምሕላው ይኹን ንሃገራዊ፣ ሕገ መንግስት ውሕስና ደው ንምባል ወሳናይ ተራ አለዎ።
ትምህርቲ ሓደ ሕ/ሰብ ምስ ሓደ ቴክኖሎጂ ተሎ ንኽፍለጥ ንቕድሚት ዝጓዓዘሉ ኣንፈት ራእይ (Vision) ኣብ ምንፃር ናይ ዝማዕበሉ ዓድታት ቴክኖሎጂ ንምኩራጅ ኢሉ ‘ውን ካብ ድሑር ልምድታት፣ ካብ ድንቁርና፣ ካብ ሕማም ካብ ስደትን ሞትን ወዘተ ካብ ናይ ድኽነትን ዓንኬል ንምውፃእ ፍቱን መድሓኒት ‘ዩ።
ዘይተምሃረ ሕ/ሰብ ሒዝካ ናብ ልምዓት ምውፋር ማለት ከም ኣንፈት ዝጠፍኦ ጀልባ ወይ ድማ ዕውር ዝመርሖ ዕውር ስለዝኾነ ድኽነትን ድንቁርናን ናይ ኣምላኽ ውህብቶ ገይርካ ብምውሳድ ንድኽነት ከም መለኮታዊ ፀጋ ኣሜን ኢልካ ካብ ምቅባል ሓሊፉ ካብ ናይ ድኽነትን ድንቁርናን ኣርዑት ንምውፃእ ዝግበር ፍሕፍሕን ናይ ቃልሲ ወነን ዝሞተ ‘ዩ።
ዘይተምሃረ ሕ/ሰብ ካብ ኢድ ናብ ኣፍ ዝኣቱ ድኻ ሕ/ሰብ / Subsistence society/ ፈታዊኡን ፀላኢኡን ንኽፈልጥ ሰፊሕ ናይ ኣእምሮ ኣድማስ ስለዘይብሉ ከም ናይ መስኖ ማይ ሓደ ናይ ሃይማኖት መራሒ ናይ ጓሳ መራሒ ወይ ከዓ ክራይ ሰብሳቢ ንውልቀ ጥቕሚ ክብሉ ሓደ ነገር ኣሳቢቦም ተልዓሉ ኣብ ዝበሎም ሰዓት ኣድማ ናይ ምልዓል ባህሪ ስለዘለዎ ከምዚ ዓይነት ሕ/ሰብ ንፀረ ዲሞክራሲ መሰረት ክኸውን ይከኣል።
እዚ ከምዚ ኮይኑ ትምህርቲ ኣብ ሓንቲ ሃገር ልምዓት ዲሞክራሲን ሰናይ ምምሕዳርን ንምዕምባብ መማረፂ ዘይብሉ ፍቱን መድሓኒት እኳ እንተኾነ ናይ ትምህርቲ ፓሊሲ ከዓ ካብ ዓዲ ናብ ዓዲ ስለዝፈላለ ብስነ ዜጋን ስነ ምግባርን ዘይተሃነፀ ሕ/ሰብ ብሽም ፊደል ብምቁፃር ጥራሕ ዶክተር ይኹን ፕሮፌሰር ናይ ለውጢ ሃወርያ ክኾኑ ዘይከኣል ምዃኑ እኳደኣስ ፀረ ዲሞክራሲ ፀበብትን ትምክሕተኛታትን ምሁራን ንምፊራይ ኣንፈት ዝከፍት ፓሊሲ ትምህርቲ የለን ማለት ኣይኮነን።
ኣብነት፦ ኣብ ጀርመን ናይ ናዚ ፓርቲ ኣብ ስልጣን ዘደየቦ ሓይሊ ዘይተምሃረ ሕ/ሰብ እንተይኮነ ትምክሕተኛ ምሁር ምንባሩ ታሪክ ይሕብር።
ኣጉል ልማድ
ኣጉል ልምድ ማለት ብውሑዳት ሰባት ከም ልማድ ይበቁል እሞ ቀስ ብቀስ ናብ ልቢ ብዙሃን ይሰርፅ፣ ውዒሉ ሓዲሩ ንሱ’ውን ባህሊ ይኸውን። ንሱ ኸዓ ጎዳኢ ክኸውን ይከኣል እዩ።

ተስካር
ኣጉል ልማድ እንታይ እዩ ባህሉ፡
ተሓክሙ ዘይሓዊ ቁስሉ፡
እንመን እዮም ተስካር ዝተኸሉ።
ንብሉይዶ ንሓዲስ ወኪሉ፡
ወይ ከም ስኒ ሓዳር እዩ በቁሉ፡
ንምውታን ከተስክር ህልዋን ቀቲሉ፡
ንምፅዋት ክፅበ በቢኑ ኣእኻሉ፡
ምህርቱ የጥፍኦ ዘይናቱ ከቃሉ፡
ዕዱማት ከይከዱ ክሳድ እንከይኮለሉ፡
ብዕዳ ተውሒጡ ፀቢቡዎ ዓቅሉ፡
ናብ ስደት ይኸይድ ራፆኡ ጠቅሊሉ፡
ቁልዑ ሓንጊሩ ሓምሓም ኣንጠልጢሉ፡
ኣብኡ ይመውት ጠያቂ ዘይብሉ፡
ዝምልከቶ ኣከል ደኣ ትሕሰበሉ፡
ብሕወት እንከሎ ዘይሓሰበ ባዕሉ፡
ኣሎኹ እናበለ ባዕሉ ተታሊሉ፡
ሞት ወሰደ ብሓይሊ መንጢሉ።
ሰብ ኣየፅድቕን ብዙሕ ተማህሊሉ፡
“ብቀሺ ገ/ፃድቕን ብዙሕ ተማህሊሉ፡
መፅሓፍ ዝተወሰደ ሓፅር ግጥሚ”

መርዓ
ክልተ ኣንፃራዊ ፆታ ብሃይማኖት ይኹን ብመንግስታዊ /ብቤተሰብ ሕጊ/ መሰረት ሓዳር ገይሮም ሓዲስ ህወት ምምስራት ዘሐጉስን ዝድገፍን እኳ እንትኾነ ካብ ሽልማትን ገዝምን ጀምሩ ንዕዱም ዝዳሎ እኽለ ማይ ወዘተ ካብ ናይ መዳለዊ ዓቅሚ ንላዕሊ እንከሎ ዝገበረ ክገብር ኣለኒ ብዝብል ትምክሕቲን መስፍናዊ ሓቦን ዝግበር ዘሎ ምስ እቶትካን ዓቅምኻ ዘይመጣጠን ዘይውሕሉልን ዘይትሉምን ወፃኢ መርዓን ታሕጓስን እንከይ ኮነስ ዳርጋ መዓት ንማለት ዘድፍር ናይ ባዕልኻን ናይ ቤተሰብካን ኣንጉዕ ዘፍስስ ኣካይዳ ስለዝኾነ “ጫማኻስያ መዕረ እግርኻ” በሃል ምስላ ወለዲ መሰረት ብምግባር ብተመጣጣኒ ወፃኢ ዝተሰነየን ብውሱናት ወራድ መርዓ፣ ኣዕሩኽ፣ ዓበይቲ ዓዲን ዑዱም ጋሻን ዝተሰነየ ኣገባብ ኣፈፃፅማ ከም ልምድን ባህልን ምምዕባል እቶትና ንምድንፋዕን መነባብሮ ሕ/ሰብና ንምልዋጥ ክውሰደ ዘሎዎ ስጉምቲ እዩ።

ተፀባይነት
ተፀባይነት /ተጠዋራይነት/ ንሓደ ሰብ ዓይኑ ኣዕዊሩ ኣካላቱ ቆርኑ ብምእሳር ናይ ስነ ኣእምሮ ሕሙም ዝገብር ናይ ልምዓት ማሕለኻ ንኣደዳ ድኽነት ድንቁርና ስደት ሕማምን ሞትን ዝዕድም ውሕስና ምግቢ ኣረጋግፅካ ድኽነት ንምሕራድ ዝግበር ናይ ቃልሲ ወነን ናህርን ኣዕሪዩ ዘመንምን ሰውር ኩናት እዩ።
ህዝቢ ኢሮብ ካብ ድኽነት ንምውፃእ ኢሉ ‘ውን ውሕስና ምግቢ ንምርግጋፅ ምስ ተፈጥሮ እናተቃለሰ ዝመፀ ህዝቢ ምዃኑ እቲ ልዕሊ 99% ጎቦን ሓውሲ ጎቦን ኣብ ዝኾነ ዓዲ ህዝቢ ኢሮብ ሑቐ ኣካውሕ ብምፍላፅን ምስ ውሕጅ ኣይትሓልፍን ክሓልፍ እየ ብማለት ጥምጥም ተቃሊሱ ግዙፍ ናይ ልምዓት ግድባት ብውፃእ ህይወቱ እናመርሔ ዝመፀ ህዝቢ ምዃኑ ብቅልፅም ገባር ኢሮበታይ ዝተሰርሑ ናይ ልምዓት ስራሓውቲ /ሸይጣን ማዱዋ/ ጋህዲ ኮይኖም ዝረኣዩን ኣፍ ኣውፂኦም ዝምስከሩን መስተንክራዊ ስራሓውቲ እዮም ። ኮይኑ ግን ከባቢና ሓባጥ ጎባጥን ኣፃድፍን ዝበዝሖ፣ዝናብ ዓመት ተፀቢኻ ዘይዘንበሉ ፣ካብ ጊዜ ናብ ጊዜ ብሓውሲ በረኻነት ኣየር ፀባይ እናተፀለወ ዝመፅእ ዘሎ ከባቢ ምስ ምዃኑ ንተፈጥሮ ዝበደሎ መንእሰይ ጉልበቱ ኣፍሲሱ ካብ ኢድ ናብ ኣፍ ዝኣቱ ዕለታዊ ምግቢ /Subsistance economy/ ዘይምርካብ ካብ መፍረያነቱ ናብ እርዳእታ ወሃብቲ ድርጅታት ኢድ ምጥማት ወዲቁ ይረኤ።
ብተወሳኺ ኣብ ዓዲ ኢሮብ ንሓደ መራሒ ስድራ /House Hold/ ዝወሃብ ስፍሓት ተሓራሲ መሬት ብሄክታር እንትግመት 0.19 ሄክታር ኮይኑ ዓመታዊ እቶት ብማእኸላይ እንትግመት ድማ ብግምት 2 ኩንታል አዩ።
ስለዝኾነ እቲ ህዝቢ እንተይኮነ ተጠዋራይ /ተፀባይ/ ኣረኣእያ ዘለዎ እቲ መሬት ባዕሉ ስለዝኾነ ተፀባይ/ ተጠዋራይ/ ህዝቢ ከም ህዝቢ ህልውናኡ ክቅፅል እንተኾይኑ ኣብ ትሕቲ ድኽነትን ድንቁርናን ኮይኑ ነፃ እየ ዝብል ህዝቢ ክህሉ ስለ ዘይኽእል ነዚ ካብ ጊዜ ናብ ጊዜ እናተጋደደ ዝረኤ ዘሎ ድርቂ፣ በዝሒ ሰብን ጥሜትን ዝጥምቶም ኣካላት ፍሉይ ጠመተ ሂቦሙዎ ፅንዓት ምክያድን መፍትሔ ምትእልላሽን ኣገዳሲን ግዜ ዘይወሃቦ ዋኒን ኮይኑ።
መሰተ፦
ንሓደ ወዲ ሰብ ዘይግቡእ ጊዜ ዝበልዕን ፕሮግራምካ ዘፉልስን እዩ።
• ናብ ዘይሓሰብካሉ ወፃኢ ዝዕድመካ ኣብ ስሩዕ ስራሕካ ይኹን ኣብ ትልምኻ ፅዕንቶ ዘሓድር’ዩ
• ንዘይሓሰብካዮ ሕማምን ድኽነትን ዘሳጥሕ፣ ዕድመኻ ዘሓፅር ሕማቅ ዓርኪ’ዩ
• ብምኽንያት ሕፅረት ኢኮኖሚ ጎሮሮ ስድራ ዝሓንቅ ፣ሓዳርካ ዝብትን ፣ ሂወትካ ናብ ፀልማት ዝመርሕ ፀላኢ ወዲ ሰብ እዩ።
ብኣጠቃላሊ ኣብ ኢሮብ ሎሚ ኣብ ማሕበራዊ ጉዳይ ተፈጢሩ ዘሎ ዘይትሉምን ዝተዛበዐብ ናይ መነባብሮ ህዋህው ፅንዓት ዘድልዮን ዘተሓሳስብ ዋኒን ኮይኑ ኣሎ
ሓቢርካ ምብላዕ ምትሕልላይን ምትሕግጋሕን ዝብልዎን መለለይኡ ኢሮበታይ ዝነበረ ዘረባ ‘ውን እንተኾነ ብፍላይ ካብ ወራር ሻዓብያ ንነጀው ናዓና ዝብል ተሪፉስ ናዓይ ዝብል ባህሊ ነጊሱ ይረአ።
ወዮ ካባይ እገለ፣ ጎረቤቴይ ይገድድ ኢልካ ካብ ናይ ባዕልኻ ንጎረቤትካ ናይ ምምቃልን ሓቢርካ ናይ ምብላዕን ባህሊ ሎምኸ ናበይ ኸደ?
እዚ ህዝቢ እዚ “ኣብ ርእሲ ድኽነት ምራኽ ይሞታ” ከምዝበሃል ኣብ ርእሲ ድኽነቱን ናይ ናብራ ክፉእን ናይ ምትሕግጋዝን ምትሕልላፍን ባህሊ እንተፍርሱ ኣብ ዝኸፍኤን ዝተዛብዐን ዓዘቕቲ ንኸይወድቅ ኣብ ዘስግእ ኩነታት ይርከብ።
ስለዝኾነ ህዝቢ ኢሮብ እቲ ዘፅነሖ ምትሕልላይ፣ ምትሕግጋዝን ሓብርካ ምርድዳእ ዝዓሰሎ ምቁርን ምዕቡልን ባህልን ልምድን ዳግም ምቁቋም / Restoration/ ምክያድ ኣብ ቅድሜና ተገቲሩ ዝፅበየና ዘሎ ከቢድን ፅንዓት ዘድልዮ ዕማም ምዃኑ ኣብ ናይ ኩሉ ተወላዲ ህዝቢ ኢሮብ እዝነ ሕልና ክኣቱ ዘሎን ጊዜ ዘይወሃቦን ዋኒን ኮይኑ ተረኽቡ ኣሎ።

ልቓሕ /ኣቡድ/
ውልቀ ሰብ ይኹን ሕ/ሰብ ብናይ ባዕሉ እቶትን መሃያን ባዕሉ ንባዕሉ ክኢሉ ንዘጓንፎ ፀገማት ንምቅራፍ ይኹን ክፍፅሞም ዝደሊ መዓልታዊ ዋኒን ንምፍፃም ናይ ዓቕሚ ሕፅረት ከጋጥም ዝከኣል ምዃኑ ዘማትእ ኣይኮነን ።
ፀገማት እንተጋጥም ውልቀ ሰብ ተሪፉስ መንግስት’ውን ካብ ምዕቡል ሃገራት ትሉምን ውሕሉልን ብዝኾነ መንገዲ ተለቂሕካ ነኳላት በቲ ዝተለምካዮ ትልሚ መሰረት ምዕባስ ሓድሽ ኣይኮነን።
ኣብ ዓዲ ኢሮብ እውን /ዘየልቅሕ ቀታሊ ዘየምልስ ከታሪ/ ከምዝበሃል ወድዓዊ ይኹን ባህላዊ ፀገማት እንተጋጥመካ እተሎ ተለቂሕኻ ዕለታዊ ፀገምካ ብምቅላል በቲ ዝተለቃሕኻዮ መሰረት ምምላስ ዝፀንሐ ኮይኑ ብፍላይ ናይ ልቃሕ ፓኬጅ ሳይንሳ ኣተሓሳስባ ዝተኸተለን ኣብ ናይ ሕ/ሰብ ዕለታዊ መነባብሮ ‘ውን ኣወንታዊ ፅዕንቶ ዘለዎ ምኳኑ ኣይከሓድን።
ኮይኑ ከምዚ ዓይነት ኣተሓሳስባ ኢሮበታይ ካብ ቀደም ሒዙዎ ዝመፀ ባህልን ልምድን እኳ እንተዘይኮነ ብፍላይ ብሎሚ መፂእኻ ግን መንእሰይ ደቂ ኢሮብ ካብ ስዑድን ካልኦትን ብስደት ካብ ዝኽደሉ ከባቢታት ሒዙወን ዝመፀ ደጋዊ ኮይኑ ዝተለቃሕኻዮን ዝተኣወድካዮን ምልስ ኢልካ ከምቲ ቆፀሮኻ መሰረት ምክፋል ከም ነውሪ እናተቆፀረ ካብ ዝመፅእ ውዒሉ ሓዲሩ ዘሎን ንሕ/ሰብና ካብቲ ዝኒሀ ናይ ድኽነት ዓንኬል ወፂኡ ናበ ናይ”መን ሓላፊ ውድድር ምዕራፍ” ንምስግጋርን ማሕበረ ቁጠባዊ ባህሉ ንምዕባይ ማሕለኻ ካብ ድሑር ልምድን ኣተሓሳስባን ሓደ ኮይኑ እንተበልኩ ኣይፀረፍኩን።
ነዚ ከም ኣብነት ንምጥቃስ ዝኣክል ኣብ ዓዲ ኢሮብ ካብ ዝርከቡ ኢሮብቶት ንግዲ ጀሚሮም ካልኦት ዝበፅሕዎ ብርኪ ዕብየት እብትበፅሑ ዝረኣዩ ውሑዳት እዮም ጥራሕ እንተይኮነ የለውን ንማለት ዘድፍር ኮይኑ ዝኢ ድማ ብዘይካ ምኽንያት ኣይክኸውንን።
ንምጥቅላል ከም ቀርኒ ብዕራይ ኣብ ዝባንና ቦቂሎም ዝርከቡ ድሑር ልምድታት ምሳና ዝተፈጠሩ እንተይኮኑ ከም ስኒ ባርካይ ድሒሮም ዝበቆሉን በዓልትና ተመፃቢዕናን ተማህሊልናን ብልዑል ዋጋ ብምሽማት ሓንጊርናዮም ንጎዓዝ ዘሎና ተላበድቲ ሕማማት እዮም።
ኮይኑ ግን ነዞም ሕማማት እዚኦም ተማህሊልናን ብልዑል ዋጋ ሸምትና ዘምፃእናዮም በዓልትና ክሳብ ዝኾነ እዋን ሐዚ እውን ነዊሕ እንተይ ተጓዓዝናን ልዑል ወፃኢ እንተትሓተተትና መድሓኒት ዝርከብ ኣብ እድና ዝኾነ ካብ ዝባና መንጢልና ምሽንዳውን ካብ ገዛና ኮስቲርና ብምውፃእ ኣብ ዘይምለሰሉ ጉድጓድ ምቅባር ወይ ከዓ ብሓዊ ምቅፃል መማረፂ ዘየብሉ ፍቱን መድሓኒት እዩ።

መእተዊ፦

ቋንቋ ሰባት ህወቶም ንምስዓር ኣብ ዝገብሩዎ ፋሕጠርጠር ዝተፈጠረ ውዳበ ማሕበራዊ ናብራ ’ዩ። ቋንቋ ናይ ብሀራት፣ብሀረሰባትን ህዝብታት ምንነት መግለፅፂ ‘ዩ። ቋንቋታት ኩሎም ማዕረ ‘ዮም ሐደ ቋንቋ ንካልእ ኣይበልፆን፣ ቋንቋ ባህሪ 6ተለዋዋጥነት ኣለዎ እዙይ ማለት ቋንቋ ይውለድ፣ ይዓቢ፣ ይመውት፣ ቋንቋ ይመውት ‘ዩ ክበሃል ከሎ ብዝኾነ ሓደጋ እቶም ተገልገልቲ ክበርሱ ከለው ወይ ተገልገልቲ እናሃለው ብደጋዊ ፅዕንቶ ይኹን ብባህላዊ ፅዕንቶታት ንዕኡ ሓዲጎም ካልእ ቋንቋ እንትጥቀሙ ዘርኢ ከይዲ’ዩ። ቋንቋ ካብ ዘረባ ሓልፉ ናብ ፅሑፍ እንተዘይኣትዩ ብፍሉይ ከም “ሳሆ” ዝበሉ ቋንቋታት እናተሓንፈፁን ቀስ ብቀስ’ውን ክሞታ ይኽእላ ‘የን።
ቋንቋ እንተሞይቱ ካዓ ምንነት እቱ ብሀረሰብ ይመውት ስለዝኾነ ድማ “ሳሆ” ቋንቋ ካብዚ ሓደጋ ድሕኑ መፃኢ ወለዶ ምንነቱ ከይጠፍእ ሰረት እምኒ ንምድርባይ ዝዓለመ ዋዓላ’ዩ ፣ ንሓደ ቋንቋ ፊደል ክቅረፀሉ እንከሎ ጥንቓቀን ዕምቖት ዘለዎ መፅናዕቲ ምክያድ ብጣዕሚ ኣገዳሲ ይኸውን ምክንያቱ ብዘይካ ንፁር ከባቢያዊ፣ ማሕበረ ሰባዊ፣ ሳይንሳዊን ታርካዊ ሓቅታት ከይገናዘብካ ኣብ ስምዕት ኣትኻ እትገብሮ ውሳነ ንመፃኢ ወለዶ ምፍራድ ስለዝኾነ ሓደ ጊዜ ዝቀረፅካዮ ፊደል እንደገና ንምቅራፅ ብቁጣባዊ ይኹን ብስነልቦና ዓይኒ ከብድ ብሙዃኑ ‘ዩ። ስለዝኾነ ድማ እዙ ፅሑፍ ሳሆ ቋንቋ ብግእዝ ወይ ብላትን ፊደል እንተተቀሪፁ ይሓይሽ ንዝብል ሕቶ ምላሽ ንምሃብ ምእንታን ንምሕጋዝ ኣብ ኢ/ያ ዝርከቡ ቋንቋታት ኣመዳድባ፣ ዝተጠቀሙሉ ፊደላት፣ ምስ ሳሆ ቀረባ ዝምድና ዘለዎም ቋንቋታት ዝተጠቀሙሉ ፊደላት ፣ ናይ ሕብረተሰብ ኣረኣእያ ፖለትካዊ ፅልዋ ቁጠባዊን ቴክኖሎጂ ዝህልዎ ፅልዋ ብኣንፃር ቅልነት /ስልጠት/ትምህርቲ…ወዘተ ብምድህሳስ ዝቐረበ ፅሑፍ እዩ።

ዕላማ፦
ኣብ 1972 ዓ/ም ብናይ ኣ/ኣበባ ዩኒቨርሲትቲ ቋንቋ ድፓርትመንት ሳሆ ቋንቋ ፊደላት ተቀርፁ ኣብ ስራሕ ወዕሉ ምንባሩ ይዝከር ኮይኑ ግና ዝተቀረፁ ፊደላት ውፅእት ብተጠቃማይ ስለ ዘይተገምገመን እቱ ዝተሃተሙ መፃሕፍቲ ‘ውን ንባዓል ዋና ንዝኾነ ብሀረሰብ ብኣገባቡ ክበፅሕ ስለዘይከኣለ ከምቱ መንግስቲ ዝተለሞ ቋንቋ ሳሆ ናይ ፅሑፍ ቋንቋ ኮይኑ ክቅፅል ኣይከኣለን ስለዝኾነ ድማ ድሕሪ ዕስራን ሸውዓተን ዓመት ጉዱሳት ደቂ ብሀረሰብ ምስ መቐለ ዩኒቨርሲቲ ቋንቋ ክእለታት ብሙዃን መፅናዕቲ ብምክያድ ኣብ ቋንቋ ሳሆ ዝርከቡ ድምፅታት ፊልዮም ይርከቡ ናይዚ ፅሑፍ ቀንዲ ዕላማ’ውን እዞም ዝተቀረፁ ፊደላት ብላትን ዶ ብግእዝ እንተ ተፅሓፈ ይቀልል ዝብል መድምደምታ ንምብፃሕ ከም ሓጋዚ ይኸውን ተባህሉ ህልው ኩነታት ቋንቋታት ኢ/ያ ፣ ኣርኣያ ሕብረተሰብ ፣ ባህሪያት ክልቲኡ ፊደላት ብኣንፃር ቀላልነትን ስነ ልቦናን ወዘተ ብምድህሳስ ኣከበተኛ ዘላቂን ረትዑን ራእይ ዘለዎ ውሳነ ንምትሕልላፍ ድጋፍ ይኽውን ተባህሉ ዝቐረበ ፅሑፍ ‘ዩ።

ድሩትነት መፅናዕቲ፦
እዚ መፅናዕቲ ንምክያድ ናይ ገንዘብን ጊዘ ድሩትነት ስለ ዝነበሮ ቅድሚ ሐዚ ብላትን ዝተጠቀሙ ብሀር ብሀረሰባትን ኣሓት ቋንቋታት ተሞክሮታት ክካተት ኣይተኸኣለን ከማኡ’ውን ኣብ እዋነ ፊደል ቀረፃ መማረፅታት ቀርቦም ነይሮም ካልኦት እውን ክቀርቡ እናከኣሉ ከምቱ ክኸይድ ዝግብኦ ጊዘ ተወህቡዎ ብሓፈሻኡ ክረአ እንክሎ እዙ ፅሑፍ መባእታዊ ፅሑፍ ፀዩ እምበር ዕምቆት ሃልዎ ብመፅናዕቲ ተደግፉ ዝቀረበ ፅሑፍ ኣይኮነን።

ንሳሆ ቋንቋ ግእዝ ፍደል ዶ ላትን ፍደል?
ንሓደ ቋንቋ ደስ ስለዝበለካ ዝኾነ ፊደል ምቅራፅ ሳይንሳዊን ርትዓዊን ኣይኸውንን እዙይ ንምግባር ብቅደመ ኩነት ክድህሰሱ ዝግበኦም ቁምነገራት ኣለው እዚ ፅሑፍ’ውን ዝስዕቡ ሓሳባት ብዕምቐት ድሕሪ ምፍታሽ ናብ ውሳነ ሓሳብ ንምብፃሕ መበገሲ ይኾኑ ‘ዮም ዝብል ኣምሪ ብምሓዝ ቀርቡ ኣሎ።
1. ኣከፋፍላ ቋንቋታትኢ/ያ
ኣብ ኢ/ያ ዝዝረቡ ልዕሊ 80 ዝኾኑ ቋንቋታት አለው ብኣንፃር ስነ ልሳኖም እዘን ቋንቋታት ናብ ኣርባዕተ ሓረጋት ይምቐሉ።
1. ሰመትክ እዚ ሓረግ፣ ኣምሓርኛ፣ ጉራገ፣ኣደሬ፣ ኣርጎባ የጠቃልል
2. ኩሸትክ/ሃመትክ/ እዚ ኣብዝሓ ክፋል ኢ/ያ ዝሓዘ ኮይኑ ኦሮሞ፣ ሱማሊ፣ ዓፋር፣ ወላይታ፣ ሲዳማ፣ሃድያ፣ ከምባታ፣ ሳሆ ወዘተ ዝሓወሰ’ዩ።
3. ኒ ሎ ሳሀራን ፦ እዚ ሓረግ ኣብ ከባቢ ሩባ ኦሞ ዝርከቡ ብርክት ዝበሉ ብሀረሰባት ወዘተ ዝሓወስ ‘ዩ።
4. ኦሞትክ፦ እዚ ሓረግ ኣብ ከባቢ ሩባ ኦሞ ዝርከቡ ብርክት ዝበሉ ብሀረሰባት ዘጠቓልል ‘ዩ። ካብዞም ኣርባዕተ ዓሌታት ቋንቋ ኣብዝሓ ክፋል ህዝቢ ዝሓዘ ሃማትክ ኮይኑ ብኣቀማምጣኦም ኣብ ክልተ ይኽፈሉ እቱ ቀዳማይ ክፋል ኣብ ደቡብ ምብራቕ ኢ/ያ ዝርከቡ ኮይኑ እቱ ካልኣይ ክፋል ኣብ ሰሜን ምብራቅ ዝርከብ ሳሆን ዓፋርን /ኣሓት ቋንቋታት/ ዘጠቃልል’ዩ።
2. ኣቀራርፃ ፊደላት ኣብ ኢ/ያ ቋንቋታት
ኣብ ኢ/ያ ካብ ዝርከቡ ቋንቋታት ንልዕሊ ሳላሳ ንዝኾና ፊደል ተቀርፁሎም ናብ ፅሑፍ ኣትዮም ይርከቡ እዞም ፊደል ዝተቀረፀሎም ቋንቋታት ኩነታት ምስ እንርኢ ስመትክ ቋንቋታት ግእዝ ፍደል ክጥቀሙ ከለው፣ ካልኦት ኩሸትክ፣ ኦምትክን ኒሎ ሳሃራ ቋንቋ ዓለት ዘለዎም ላትን እናተጠቀሙ ይርከቡ ብካልእ ኣበሃህላ ኣብዝሓ ህዝቢታት ኢ/ያ መባእታዊ ትም/ቲ ብላትን እናተጠቀሙ ከምዝሪከቡን ናባኡ ገፅ እናምርሑ ከምዘለው የመላኽተና።
ኣብዙይ ቱክረት ተዋህቡዎ ምላሽ ዘድልዮ ጉዳይ ኣሎ እዙይ ‘ውን ኢ/ያ ንባዕላ እትኮርዐላ ናይ ባዕላ ፊደላት አሎዋ እናተብሃለ እናተተረኸ ዝፀንሐን ዘሎን ኮይኑ እዙይ በሳይንስ ዝተደገፈ ሓቅነት እንተህልዎ ኣብዙይ ዝለዓሉን ብመፅናዕቲ ተደግፉ መልሲ ዘድልዮም ሓቅታት፦
ሀ. ብትክክል ድዩ ግእዝ ፊደል ንኩሎም ቋንቋታት ኢትዮጵያ ክውክል ስለዝኽእል ናይ ኢ/ያ ፊደል እናተብሃለ ዝመፀ ወይስ ሻዕቱ ዝነበሩ ገዛእቲ ደርብታትን ሃይማኖት መራሕቲ ቋንቋ ስመትክ ተዛረብቲ ስለ ዝኾኑ፣
ለ. ናይ ግእዝ ፊደላት ብትክክል ንኹሎም ቋንቋታት ናይ ምውካል ዓቅሚ እንትሃልዎምን ኢ/ያዊ እንተኾይኑ ንምንታይ ናይ ኩሸትክ ናይ ኦሞትክን ናይ ኒሎ ሳሃራን ተጠቀምቲ ናብ ላትን ኣድህቦም ምናልባት ናይ ኢ/ያ ስምዕት ስለዘይብሎም ወይስ ግእዝ ቋንቋ ብሙሉእነት ይኹን ብምምያሽ ንዞም ቋንቋ ከገልግል ዘይኽእል ስለ ዝኾነ ድዩ ወይስ ካልኦት ምክንያት ኣሎ ዝብሉ ዛዕባታት ኮይኖም ፣ንድሕሪ ሐዚ ፊደል ንዝቀርፁ ብሃረሰባት መበገሲ ምእንታን ንክኸውን ግእዝ ፊደል ኢ/ያዊ’ዩ ንኩሉ ይኸውን ዝብሉ ኣበሃህላታት ሓቅነቱ ብመፅናዕቲ ኣደግፊካ ንህዝቢ ምቅራብን ምርዳእን ከም ገዛ ዕዮ ዝምልከቶ ኣካል ዝወሰዶ ውራይ ይኸውን። ሳሆ ቋንቋ ’ውን ብዙ ኣበሃህላታት ከምዝፀሎ ናይ ግድን ይኸውን።

3. ቅዲሚ ሐዚ ብሳሆ ቋንቋ ዝተፀሓፉ ፅሑፋት
ሀ. ላዛርስቲ ሚስዮናዊያን ትምህርት ክርስቶስ ቋንቋ ብላትን ፅሕፎም ታርካዊ መረዳእታት ይሕብሩ ከማኡ’ውን ብላትን ፊደል ምዝገባ ቃላት ተዳልዩሉ ይርከብ።
ለ. ኣብ 1972 ዓ/ም ኣብ ኣ/ኣበባ ዩኒቨርሲቲ ን15ተ ቋንቋታት ብግዝ ፊደል ተቀርፀሎም ክምዝነበረ ካብዚኣቶም ሓንቲ ሳሆ ቋንቋ ኮይኑ ከባቢ 30 ዝተፈላለዩ ትሕዝቶ ዘሎዎም መፃሕፍቲ ተዳልዮም ከምዝነበሩ ብግእዝ ፊደል ምፅሓፍ ‘ውን ዘምፅኦ ረብሓ ኮይኑ ጎደሎ ብሕብረተሰብ ኮይኑ ብክእላታት ከምዘይተገምገመ ‘ዩ።
ሐ. ካብ ኢሮብ ብሃረሰብ ወፃኢ ኣብዝሓ ናይ ሳሆ ተጠቃማይ ዝርከብ ኣብ ኤሬትራ ኮይኑ ኣብዚ ሐዚ’ዋን ናይ ሳሆ ፊደል ብላትን ተቀርፁ ኣብ ስራሕ ውዕሉ ይርከብ።
ኣብዚ ርእሲ ከም ንዕዘቦ ሳሆ ፊደላት ምምሕያሻት ገይርካ ብክልትኡ ማለት ብላትን ብግእዝን ምፅሓፍ ከምዝከኣል ኮይኑ ማዓዝናት ኣስፍሕካ ምርኣይ ኣገዳሲ ይኸውን።
4. ዝምድና ኢሮብ ምስ ካልኦት ሳሆ ቋንቋ ተዛረብቲ
ሳሆ ቋንቋ ናይ ሓሙሽተ ዓበይቲ ዓሌታት ማለት ጣሩዓ /ከባቢ ባፅዕ/ ዓሳውረታ /ከባቢ ዓዲ ቀይሕ /ሚኑ ፊረ/ ከባቢ ሰንዓፈ/ ሓዞን/ከባቢ ዕንደሊ/ ኢሮብን ‘ዮም።
እዞም ህዝዝብታት ብባህሊ ይኹን ብመውስቦ ዝተኣሳሰረ ‘ዮም ኢሮብ ብሀረሰብ’ውን መነባብሮኡ መጓሰን ሕርሻን ሓውሱ ስለ ዝኸይድን እዞም ህዝብታት ‘ውን ተመሳሳሊ መነባብሮ ስለ ዝነበሮም ጥቡቅ ምትእስሳር ነይሩዎም ስለዝኾነ ድማ ብፍላይ “ሓዞ” ምስ ኢሮብ ብሀረሰብ ሓበራዊ መተሓዳደሪ ሕጎ ኣውፅኦም ክሳብ ቀረባ ጊዘ እናተጠቀሙሉ ፀንሖም ‘ዮም ከማኡ’ውን ሰንዓፈ ንኢሮብ ቀረባ ምስ ምዃና ሓበራዊ ዕዳጋ ብምፍጣር ቋንቋ ሳሆ ከምመረዳደኢ ቋንቋ እናተተጠቀሙሉ ፀንሖም ‘ዮም።
ብካልእ መዳይ ኣብ ኢ/ያ ምስ ዝርከቡ ሰሜን ዓፋር/ባራሕለ/ ኣብ ሳዕስዕ ፃዕዳ እምባ ኣብ ሰውነ፣ ማርዋ…ወዘተ ምስ ዝርከቡ ህዝብታት መረዳደኢ ቋንቋ ኮይኑ ዝፀንሐን ዘሎን ‘ዩ። ብካልእ መዳዩ ክረአ እንከሎ ከምቱ ኣብ ትግርኛን ኣምሓርኛን ዝረአ ውሱን ካብ ቦታ ናብ ቦታ ዝፈላለ ውሱን ናይ ላህጃ ኣፈላላይ ኣሎ እዙይ ግን ንምርድዳእ ዝዕንቅፍ ኣይኮነን።
እብዚ ርእሲ እንዕዘቦም ሓቅታት እንተልዩ ሓደ ቋንቋ ሙሉእ ብሙሉእ ዓርሱ ዝከኣለ ኣይኮነን ስለዝኾነ ድማ ይልቃሕ ስለዚ ሓደ ቋንቋ ክልቃሕን ክዓቢን እንተኾይኑ መጀመሪያ ዝጥቀመሉ ኣሓት ቋነቋታት /Sister Languages/ ‘ዩ ከም መወከሲ ዝጥቀመሉ እውን ብዘን ቋንቋታት ዝተፅሓፍ ፅሑፋት፣ መራከብቲ ሓፋሽ… ወዘተ ‘ዩ ኣብነት እንተወስድና ኣብ ኤሬትራ ዝተፅሓፉ ትግርኛ ፅሑፋት ኣብ ትግራይ ንጥቅመሉ ኣብ ትግራይ ዝተፅሓፉ ፅሑፋት’ውን ኣብ ኤሬትራ ይጥቀሙሉ እዙይ ክኸውን ዝኸኣለ ሓደ ቋንቋን ሓደ ፊደል ስለ ዝጥቀሙ ‘ዩ።
ሳሆ ቋንቋ ’ውን ብስነ ፅሑፍ ብስነ ጥበብ…ወዘተ ክዓቢ እንተኮይኑ ቋንቋ መረዳደኢን ዶብ ዘይብሉን ክሳብ ዝኾነ ከምቱ ኣብ ትግርኛ ዝተፈጠረ ዓይነት ዕድል ንክፍጠር ኣብ ግምት ክኣቱ ዝግብኦ ውራይ ይኸውን።

5. ካብ ቋንቋ ሳሆ ተዘራባይ ወፃኢ ሳሆ በየናይ ፊደል እንተተፅሓፈ ብቀልሉ ክርድኦ ይኽእል?

ብሳሆ ቋንቋ ዝተፅሓፉ ፅሑፋትን ካብ ሳሆ ተዛራባይ ቋንቋ ወፃኢ ዘሎ ተጠቃማይ ብየናይ ፊደል እንተፀሓፍና ይቀሉ ዝብል ክንርእ እከሎና ኣብዙይ ዝለዓሉ ጉዳያት ንሳሆ ቋንቋ ግእዝ ፊደል እንተተጠቅምና፣ ግእዝ ፊደላት ከምዘለው ኣይንጥቀመሎምን፣ ሳሆ ቋንቋ ብባህርዩ ቡዙሕ ተሳሓብቲ፣ መጥበቅቲን ተፈናጠርቲ ስለ ዘሎ እዚኣቶም ንምፍላይ ዝተፈላለዩ መናበብቲን ምልክታት ተጠቅምና ኣሎና ስለዝኾነ ድማ ብቀልሉ ክርደኦ ኣይኽእልን ብካልእ መዳይ ብላትን እትፅሓፍና እሞ እቱ መንበባይ ላቲን ዝኽእል እንተኮይኑ ብቀልሉ ክንበብን ክጥቀመሉ ይኽል ምክንያቱ ኣብ ላቲን ዝተጠቀምናሎም ምልክታትን መናበብቲን ብቀጥታ ምስ እንግልዝኛ ለውጢ ስለዘይብሉ’ዩ። ተዛረብቲ ቋንቋ ሳሆ እንተኾነ’ውን ዋላ ግእዝ ፊዳል እንተፈለጠ ከምዘሎ ከንብቦን ክፅሕፎን ኣይኽእልን ናይ ግድን መናበብቲ፣ መጠብቅትን መንዋሕትን ከማኡ’ውን ዝተቀረፁ ሓደሽቲ ፊደላትን ዝተረፉን ክፈልጥ ኣለዎ።

6.ብዓይኒ ትምህርቲ / Pedagogically/
6.1 ብዝሒ ፊደላት
ሓደ ሕፃን ተምሃራይ ብየናይ ፊደል እተተምሃረ ብቀልሉ ክፅንዖን ክርደኦን ይቀለሉ ዝብል ጉዳይ ኣገዳሲ ይኸውን ንዙይ ምላሽ ንምሃብ እንጥቀመሎም ብዝሒ
ፊደላትን ረባሕታኡን ምርኣይ ኣገዳሲ ይኸውን።
ብዝሒ ፊደል ተነበብቲ ብዝሒ ፊደል መናበብቲ ረባሕታ
ግእዝ ላትን ግእዝ ላትን ግእዝ ላትን
22 22 5 5 22*6=132 22

ካብዙ ሰደቃ ከምንርድኦ ግእዝ ፊደል እንተተጠቅሙ ብጠቅላላኡ ምስ መናበብቲ 132+5=137 ፊደላት ክፅንዕ ኣለዎ፣ ተላትን እንተተጠቅሙ 22+5=27 ፊደላት ከፅንዕ ኣለዎ ማለት ‘ዩ ስለዝኾነ ሓደ ሕፃን ላቲን ምፅናዕ ቀልልን ጉልበት ቆጣብን ሙዃኑ ንርዳእ።
6.2 ኣጠቃቅማ ፊደላት
6.3 ግእዝ እንተተጠቅምና ካብ ግእዝ ፊደላት ኣብ ቋንቋ ሳሆ ጌጋ ዝህቡ 22 እንተኾኑ ከም በዓል ሽ፣ ቾ… ዝበሉ ዓሰርተ ፊደላት ኣይጥቀምን ከማኡ’ውን ሓደ ሓድሽ ፊደል ዝተቀረፀሉ /ደ/ይርከብ ብኻልእ መዳይ ላትን ፊደል እንተተጠቅምና ካብ እንግልዘኛ ፊደላት እንጥቀመሉ 22 ኮይኑ ብቀጥታ ዘይንጥቀመሎም ፊደላት ሓሙሽተ ‘ዮም/ c,j,x,p,v/ እዮም።
እዙይ ዝርዝር ኣብልና ክንፍትሽ እንከለና፣ ንቋንቋ ሳሆ ግእዝ እንድሕሪ ተጠቅምና ተምሃሮ ሳሆ እናተምሃሩ ፀንሖም ትግርኛን ኣምሓርኛን ክመሃሩ ከለው ኣብ ሞንጎ ፊደላት ምዝባዓት ክፈጥረሎም ይኽእል ብኻልእ መዳይ ላቲን ፊደልን ንቋንቋ ሳሆ እናመረፅና ኣብ ላቲን /እንግልዘኛ/ ዘለው ፊደላት ሳሆ ብሙሉኡ ኣይጠቅሙን ጎደሎ’ዮም።
ኣብነት፦ ሐ=j ዐ=c
ደ=Dh ፀ=ts
ጠ =x
ተክኦም ይርከቡ ስለዝኾነ ከዓ ተምሃሮ ናብ እንግልዘኛ ክኸዱ ከለው ምድንጋር ክበፅሖም ይኽእል ‘ዩ።
6.4. ኣጠቓቕማ ተነበብተን ኣናበብትን
ሳሆ ቋንቋ ብላቲን ይኹን ብግእዝ ኣናባቢ የድልዮም ‘ዩ እዙይ ‘ውን ኣብ ላቲን A, E, I, O, U, ኣብ ግእዝ አ ኡ ኢ ኣ ኦ ንጥቀም ኣብ ላቲን እንጥቀመሎም መናበብቲ እንግልእኛ ከመሃሩ ከለው ዝጥቅመሎም ሓደ ብሚዃኑ ከደናግር ኣይኽእልን ኣብ ቋንቋ ሳሆ እንጥቀመሎም ናይ ግእዝ መናበብቲ ግን ተምሃሮ ኣምሓርኛን ትግርኛን ክመሃሩ ከለው እቶም መናበብቲ ካልእ መልክዕ ሕዞም ስለዝፀንሑ ክደናግሮም ይኽእል።

7. ኣረኣእያ ሕብረተሰብ
ኣረኣእያ ሕብረተሰብ እንታይ ይመስል፣ ካብ ዝተፈላለዩ ሕብረተሰብ ዘቅርቡ ሓሳባት ክንደየናይ ሓቅነት ኣለዎም ተባህሉ ዝተገበረ መፅናዕቲ የለን ይኹን ደኣእንበር ካብ ዝንፀባረቁ ርእቶታት ተላዕሊካ ብዝስዕብ መልክዑ ተጠምሩ ንምቅራብ ተፈትኑ ኣሎ።

7.1 ናይ ክርስትና ሃይማኖት መራሕቲ፦
እዞም ኣካላት ግእዝ ፊደል ከም ኢ/ያዊ ፊደል ገይሮም ዝወሰዱ’ዮም ንሱ ጥራይ ዘይኮነ ከም ናይ ቤተክርስትያን ቋንቋ ገይሮም እዮም ዝወስዱ ብካልእ መዳይ ላቲን ከም ባዕዳዊ ገይሮም ‘ዮም ዝርእዩ እቱ ዘቅርቡዎ ስነ መጎት ሓቃውነቱ ብዘገድስ ብዘለዎም ስነ መለኮታዊ ተሳማዕነትን ምስ ዝለዎም ቁጠባዊ ዓብላልነት እቱ ቋንቋ ብግእዝ ፊደል ንክቅረፅ ዓብይ ፅልዋ ክሕድሩ ዝኽእሉ ኣካላት ‘ዮም።
7.2 ናይ ትውልዲ ሓረግ ቆፀርቲ
ብዑምቀት ዝተገበረ መፅናዕቲ እኳ እንተዘይሃለወ ናይ ኢሮብ ኣመፃፅኣ ምስ ሰመትክ ዘርኢ ዝተሓሕዙ ብሙዃኖም ሰመትክ ቋንቋ ዝጥቀመሉ ፊደል ክንጥቀም ኣሎና ናይ ሰመትክ ባህሊ’ውን ይፀልወና ‘ዩ ዝብሉ ኣካላት ኮይኖም ናይ ሳሆ ቋንቋ ብግእዝ ፊደል ንክቕረፅ ዓብይ ፅልዋ ከሕድሩ ኣካላት ‘ዮም።
7.3 ርእቶ ብዝተፈላለየ ምክንያት ትምህርቶም ኣቋርፆም ምፅሓፍ ምንባብ ዝውስኽሉ

እዞም ኣካለት እቱ ፊደል ብላቲን እንተተቀርፁ ንሳቶም ከም ከምዘይፈልጡ ንባዕሎም ስለ ዝቆፅሩ እቱ ፊደል ብግእዝ ንክቅረፅ ናይ ባዕላቶም ፅልዋ ዘሕደሩ ‘ዮም።

7.4 ናይ ክትዕ ኣረኣእያ ዘለዎም /መንእሰያት/
እዚኣቶም ናይ ቋንቋ ባህሪያት ኣሰር ብምግባር ቋንቋ ማዐረ ‘ዩ ቋንቋ ደረት የይብሉን፣ቋንቋ ትውልዳዊ ኣይኮነን ቋንቃ መረዳደኢ እዩ ቋንቋ ሃይማኖታዊ ኣይኮነን ወዘተ ዝብሉ ትንተናታት ብምቅራብ ንመፃኢ ዓለምን ትውልድን ገምትና ኣስፍሕና ብምግንዛብ ክረአ ኣለዎ እሎም ናይ ክትዕ ስነ ሞጎት ዘቅርቡ ‘ዮም።
7.5 ምንም ዘይግድሶም
ንምፍላጥ ይኹን ብዘይምፍላጥ ዋላ ርእቶ እንተሃብና’ውን ድላዮም ክገብሩ ‘ዮም ዘብረቀ ፀሓይና ዝመፀ ንጉስና ቀዳዊና ይኹን ዝዓይነቱ ዘይተገዳስነት ኣረኣእያ ዘለዎም ‘ዮም።
7.6 ፓለትካዊ ፅልዋ
ምንም እኳ ኣብ ናይ ኢ/ያ ሕገመንግስቲ ኩለን ቋንቋ ማዕረ ‘የን ኩሉ ብሀር ብሀረሰባት ብናይ ባዕለን ቋንቋ ክዚረባን ክዓብያን መንግስቲ ድጋፍ ይገብረለን ዝብል ኣንቀፃት ይሃልዋ እምበር ብቋንቋ ሳሆ መዳይ ከምቱ ኣብ ሕጊ ዝተፅሓፈ ሙሉእነት ዘለዎ ከይዲ ኣይተካየደን ንዙይ ከም መረዳእታ ዝቀርቡ፣
1. ኣብ ናይ ፈደራል ሕገ መንግስቲ ዝተፈላለያ ቋንቃታት ንክዓብያ መንግስቲ ትሕግዘን ይድግፈን ይብል ኣብ ትግራይ ሕገ መንግስቲ ግና እዙ ኣንቀፅ ጎሊሁ ኣይወፀን።
2. ናይ ብሀርን ብሀረሰባት መሰል ብሕጊ ኣብ ዘይረጋገፀሉ ጊዜ ብዝኾነ ኣጋጣሚ ኣብ ፅሑፍ ኣትዩ ዝፀንሐ ዝኣትወት ቋንቋ ሳሆ ኣብዚ ሐዚ ዘለናዮ እዋን ናይ ሕገ መንግስታዊ ደገፍ እናሃለዎ ክንዲ ምጥንካር ኣብ ምንታይ ብርኪ ከምዝርከብ ንቀባሪ ምርዳእ ትኸውን።
3. ብቱ ቋንቋ ተፃሕፎም ኣብ መኽዝን ዝነበረ መፃሕፍቲ ‘ውን ንቡና መጠቅለሊ ብጨረታ ምሻጥ ክንደየናይ ንሳሆ ቋንቋ ቱኩረት ከምዘይተገበረሉ የመላኽተና።
4. ክልል ትግራይ ንክትግብሮ ካብ ዝሓንፀፆ ሚሊንዮም ሽቶታት ሓደ ኩሉ ጊዜ ብኣድኡ ወይ ኣፍ መኽፈቲ ቋንቋ 8ይ ክፍሊ ብምፃሕ ይኸውን ኮይኑ ግና ብዙ መዳይ ኣብ ቋንቋ ሳሆ ምንም ዝተገበረ ደገፍ የለን እኳ ደኣስ ኣብ ላዕሊ ኣብ ቁ.3ተ ከምዝተጠቀሰ መበገሲ ክኾና ዝኽእላ ዝነበራ መፃሕፍቲ ምጥፋእ ‘ዩ።
ስለዚ እዘን መመልከቲ መበገሲ ብምግባር ምንም እኳ ፊደል ሳሆ ብዝኾነ መልክዑ ምቅራፅ’ውን ናይ እቲ ብሀረሰብ መሰል እንተኾነ ካብ ክልል ጀምሩ ክሳብ ወረዳን ጣብያን ዘለው ኣካላት ሳይንሳዊ ትንተና ንጎኒ ብምግዳፍ እቱ ፊደል ብግእዝ ንክቅረፅ ናይ ፓለትካ ፅዕንቶ ክምዝገብሩ ዘየማትእ ሓቂ ‘ዩ።

8. ፅንዓት ንምርምርን
እዚ ፊደል ብግእዝ እንተተቐርፁ ንመፅናዕትን ንምርምርን መወከሲ ዝኾነ መፃሕፊቲ ኣይረከቦን ስለዝኾነ ድማ ዝኾነ ፅሑፋት ንምድላው ብዙሕ ገንዘብን ጊዜ ክሓትት “ዩ ምክንያቱ ብግእዝ ፊደል ዝተፅሓፈ ሳሆ መፃሕፍቲ ብዘይምህላዎም እዙይእውን ኣብ መምህራን ይኹን ኣብ ተምሃሮ ናይ ባዕሉ ኣሉታዊ ፅልዋ ክህልዎ ከምዝኽእል ትግመት።
9. ቁጠባዊን ቴክኖሎጂ መዋፃኣይነት
እቱ ዝተቀረፀ ፊደላት ቁጠባ ህልዊ ቴክኖሎጂ ኣብ ግምት ተወስዱ ስለ ዝተሰርሓ ናብ ሓድሽ ተክኖሎጂን ወፃኢን ዘዳርግ ኣይኮነን ብኣንፃር ንምትያብ ዝወሰዱ ጊዜ እንተርእና ኣብ ግእዝ ክሳብ ዝልመድ ነውሕ ጊዘ ከምዝወሰደሉ ይእመን።
10. ርእቶ ቋንቋ ክእለታት
እዙይ ብዙሕ ናይ ቋንቋ ክእለታት ርእቶ ክህቡ ብኣንፃር ጊዜ ኮይኑ ባጀት ኣይተኽኣለን ኮይኑ ግና ኣብዚ መፅናዕቲ ዝተሳተፉ ክልተ ናይ ቋንቋ ከእለታት ዩኒቨርስቲ መቐለ ጥምር ኣብልካ ክረአ ከሎ ብኣንፃር ሙያኦም ዝሃቡዎ ርእቶ
• እቱ ቋንቋ ብግእዝን ብላቲን ፊደላት ክቅረፅ ከምዝከኣል
• ብኣንፃር ቀለሊትን ጉልበትን ንተምሃሮ ላትን ፊደል መሓሸ ዝብሉ ‘ዮም።
11. ሕጋዊ መሰል
እቱ ብሀረሰብ ረብሓኡን ጉድኣቱን ብዝተፈላለየ ኩርናዕ ብምርኣይ ዝመሰሎ ናይ ምውሳን ሕገ መንግስታዊ መሰል ኣለዎ።

መወዳእታ
ፎቶና ፀሊእና ዓለም ናብ ሓንቲ ደሴት ኣብ እትመፀሉ መዋእል እዩ ስለ ዝኾነ ህልዊ ናይ ከባቢ ፓለትካዊ ሃዋህው፣ ምስ እዋኑ ዝቐያየር ፓለትካ ፀቅጢ ጉርብትና ሃይማኖት ዘርኢ ሃረግ ብዝብሉ ፀለዊት ነገራት ከይተፆሎና ናይ ሩሑቅ ዓመት ብምግባር “ዓሻ ዝተኸሎ ለባም ኣይንቅሎን” ዝብል ብህላት ኣባና ከይፍፀም ኣብ ጊዚያዊ ስምዕት ተደርኽና መፃኢ ወለዶ ኣብ መንቀራቅሮን መፃወዲን ኣእትና ከይንኸይድ ኣስፍሕና ክንርኦ ኣለና ቋንቋ ሃይማኖታዊ ኣኮነን፣ ዶብ የብሉን፣ ሃይማኖታዊን ትውልዳዊን ኣይኮነን ቋንቋ ፓለትካዊ ኣይኮነን ቋንቋ ማሕበራዊን መረዳደኢ’ዩ ዝብሉ ሳይንሳዊ ትንተናታት ኣብ ግምት ኣእትና ኣብ እንቀርፆ ፊደላት ጥንቃቀ ክንገብረሉ ይግባእ።

መእተዊ

ቋንቋ ሳሆ ኣብ ምብራቃዊ ዞባ ትግራይ ወረዳ xþéብ ብሰፊሑ ዝዝራብ ቋንቋ እዮ’ እዙይ ቋንቋ ብአፍ ንብዙሓት ወሎìታት እናተመሓላለፈ ፀኒሑ እዩ ‘ ቤት ምኽሪ ወረዳን ብሄራዊ መንግስቲ ክልL ትግራይ ብመሰረት ዝወሰንዎ ሎሚ XzùY ቋንቋ አንፈት ምዕባለ ኣብ ምጅማር ይርከብ ካብ መስከረም 2002 ዓ/ም ጀሚሩ ከም ሓደ ዓይነት ትምህርቲ ንቀዳማይ ክፍሊ ክወሃብ እዩ
ሓደ ቋንቋ ናብ ትምህርቲ ክአቱ እNተሎ መጀመርታ መፅሓð ፈደል ምስ ባህሪ ቋንቋ ዝሰማማዕ ክQረፀሉ ይግባእ ሰለዝኾነ ኣብ 2000 ዓ/ም ንዙY ቋንቋ ባህሪ ምቹው ዝኾነ መፅሓð ብግእዝ ፊደል ተዳሊዩ ይርከብ ይኹን Xምበር ክሳብ ሐዚ ንምስትምሃር ዝÄlý መምህ‰ን bzùይ ፊደል NMIˆFN NMNÆBN z ቢሮ ትምህርቲ ክልል ትግራይ nzùY ቋንቋ ኣብ ትምህርቲ ንምትግብር ዘድልዩ ሰጉምታት እናወሰደ ፀኒሑ እዩ መምሃሪ መፅሓፍ ቋንቋ ሳሆ ንቀዳማይ ክፍሊ ተዳሊዩ አሎ ንዙይ ዘምህሩ መምህራን ሰልጠና ከምዘድልይ ብምእማን እዙይ መሰልጠቲ _ራዝ ብሰብ ሞያ ሰነ-ልሳን ንኽዳሎን ብዘይ ስልጠና ንኽውሃብ ኣድላይ ሓገዝ ኣብ ምሃብ ይርከብ ።
እዙይ ጥራዝ መሰልጠኒ MፅሓፍN Mንባብን ቋንቋ ሳሆ መበገሲን አንፈት መትˆዚን ዝኮኑ ኩሎም ፊደላት # አደማምፃ ባህሪ ቋንቋ ሳሆ ዘንፀባርቑ ተወሰኽቲ ምልክታት# ቃላትን ሓረጋትን ዝተፈለለዩ መለመድታትን ንጥፈታትን ዝሓዘ እዩ። ሰለZón D¥ ¨B ከይዲ Nዘጋጥም ፀገም Nመዳለውቲ ስልጠና BMÞ¬T መረÄXታ ን<Tr<bù ንላቦ ።
ዕላማ
ናይዙይ ጥራዝ መሰልጠኒ ቀንዲ ዕላማ ብቋንቋ ሳሆ ምፅሓፍን ምንባብን ንምክኣል ንዝደልዩ መበገሲ ዝኾኑ ትሕዝቶ ትምህርቲ ምቅራብ Xዩ። እዙይ ንም:ዋት እዞም ሲ›þቦም ዘለý ዝርዝር ዕላማታT ምርግጋፅ ኣድላይ እዩ ።
– ምፍላይ መሰረታዊ ፊደላት ቋንቋ ሳሆ
– ምስTውዓል ተወሰኽቲ ምልክታት አደማምፃ ፊደላት
– ምድማፅን ምፅሓፍን ቃላትን ሓረጋትን ቋንቋ ሳሆ

2. ሓፈሻዊ ድምፂታት ቋንቋ ሳሆ
ኣብ 2000 ዓ/ም ሰብ ሞያን ተወለድቲN አባላት ዘለýዎ ኮሚቴ ቴክኒክ ቀረፃ ፊድል ቋንቋ ሳሆ ¨B ዝገበሮ መፅናዕቲ ከምዝሓበሮ ኣብዙይ ቋንቋ 18 መሰረታዊን ዝውቱራትን ምስ 4 ዘይዝውቱራትN ተነበብቲ ድምፂታት ብሓፈሻ 22 ድምፅታት አለý ንሳቶም ድማ
ዝውቱራት – ህ ል ሕ ም ር ሰ ብ ት ን ክ ድ ጸ ፍ ዕ ግ ይ ው እ
ዘይዝውቱራት- ቀ ፅ ጥ ዝ እዮም።
ንዞም ተነበብቲ መድመፅቲ ዝኾኑ 5 ሓፀርቲን መሰረታዊን እናበብቲ አlý”” ንሳቶም ድማ አ ኡ ኢ ኣ å እዩም።
ኣብ ግእዝ ፊደል ተነበብቲ ምስ አናበብቲ ተዋዲዶም ብሓደ ምልክት እንቲፀሓፍ ድማ አናባቢ – Hአ ¬-¬–¬-¬- ሀ ህኡ – ሁ ህኢ- £
ልx- l ልxù – ሉ ልxþ – ሊ ወዘተ
ምርአይ ይከአል ።
ካብዙይ ብተወሳኺ ¨BzùY ቋንቋ ዝተፈላለዩ አደማምፃ ተነበብቲን አናበብቲ አሎው””

– ምፅቃጥ ተነባቢ- በ – ብበ ለ-ልለ መ-ምመ ወዘተ
ምንዋሕ አናባቢ – በ – በ~ ለ – ለ ~ መ- መ~ ወዘተ
ዋዕታ ZwRD ኣናበቢ- በ – በ’ በ – ለ ‘ መ – መ‘ ወዘተ

ብሓፈሻ ኣብዚ ቋንቋ ዘlý ድምፅታትን ምልክታትN ብግቡእ ንምጥቃም ሕድሕድ ድምፂን ፊደልን /ምልክትን ምዝማድን ልምምድ ምግባርን ኣድላይ እዩ።
ሰለዝኾነ ድማ ካብዙይ ቀፂሉ ብዝርዝር ምስ ቃላት ክንሪኦም ኢና ፦

2.1 ተነበብቲ ድምፅታትን ፊደላትን
1. /H/ ድምፂ እዙይ ድምፂ ኣብ ድሕሪት ጉሮሮ ዘይነዝር ሻላኺ ድምፂ እዩ።
/ህ/ ምስ ረባሕታ ሀ ሁ ሂ ሃ ሆ
/ህ / ኣብ ቃል መጀመርታ ምስ ኣናበብቲ
ሃቡቡ ሂና ሀ~
ሃየ ሂ~ና
ሃበ ሆርራ

/ህ/ ድምፂ ኣብ መእኸልን መወዳእታን ቃላት MS wY BzY ¨ÂbBtE

ዱሀ ባህተ ባ~ሀ~ና ባህ ™ህ
§ብሃ ሃምመ ሃ~ሳዋ ዱህ

1 /ል/ XzùY ድምፂ n²¶ ” ፈሳሲ ኣብ GRፃን ወይ Sኒ ” መልሓስ እNቲጋጠም ዝፍጠር እዩ’

/L/ ምስ ረባሕታ – ለ ሉ ሊ ላ ሎ

/ል/ ኣብ ቃል መጀመርታ ምስ ኣናበብቱ

ለ l‘ l~ ሊፊተ
ለልለዕ lþልlþጋ‘
ላየ ሉባክ
ላብሃ lùወ
ላዐ ሎየ

l~ U¼ # mIˆF l # mIˆF l‘

/ል/ ኣብ ማእኸልን መወዳእታን ቃል ምስ ኣናባቢ ወይ ብዘይ አናባቢ
አለ ኣልሳ
ኡሉዕ ዳልታ
ቦላል ሳዕላ
ሰለ ሳዓል
አልለ ባዕላ‘
ዑል ቦሎልተ
fልላዕ l~¥‘
s§‘: ቦል
ኣልሎ~ላ ï~‘ል

3 /ሕ/ ዳሕረዋይ ኣካል መልሓስ ምስ ላዕለዋይ ክፍሊ ጉሮሮ ምስ ቀረበ
ዝፍጠር ዘይነዝር ሸላኺ ድምፂ እዩ’

/ሕ/ ምስ ረባሕታ – ሐ ሑ ሒ ሓ ሖ

/ሕ/ ¨B mjmR¬ ÝL MS ¨ÂbBtE

ሐራ ሑጋ
ሓበ ሑቱ‘ክ
ሓንጋል ‡A
ሓን ‡~ላ
ሓቶ‘
ሒምቦ
ሒn
/ሕ/ ኣብ ቃል ማእኸልን መወዳእታን ምS ኣናበብቲ ወይ ብዘይ አናባቢ

ባሓር ͈~r ቢሕ
ማ~ሓ‘ úˆ‘ ሊሕ
ƈ ቢሕሶ‘ ላሕ
xù¼ù‘N አAሐ ™ùÞ
ሙልሑ Æ~ˆ xùgùÞ
ማልሒን
ዓህሓህ
/ም/ ከንፈራዊን ኣፍንጫዊን ነዛሪ ድምፂ እዩ ‘

/ ም/ ምስ ረባሕ¬ – መ ሙ ሚ ማ ሞ

/ም/ -ኣብ ቃል መጀመርታ ምስ ኣናበብቲ

መS ማ~ል
መዐ ማ~ዳ
ማረ
ማንጎ
ሙልሑ
äርኮስ

/ም/ ኣብ ማእኸልን መወዳእታን ቃ§T ምስ ኣናበብቲን ብዘይ ኣናበብቲን

ኣä ሱምመ sùMm‘
ታማን ኢምfዐ §ምማ
ኦ~ኮመ ኡምላ ‘ም
ኡማ‘ም ¯ምቦ ኢንኪ‘ም
5 /ር/ ጫፍ መልሓስ ኣብ ግርፃን ጫፍ ምS ገጠመ ብምNብድባድ ዝፍጠር
ነዛሪ ድምፂ እዩ’

/ር/ MS ረባሕ¬ – ረ ሩ ሪ ራ ሮ

/ር/ ኣብ መጀመርታ ቃላት ምስ ኣናብበቲ

ሪጊድ ራባ‘ ረ~Ä
ሪ~‘ ሩጋ‘ ሮብ

/ር/ ኣብ ማእኸልን መወዳእታን ቃላት ምስ ኣናበብቲን ብዘይ ኣናበብቲን

ማራ ¥‰‘ ሳርራ
ሐራ ሆርራ
ዓረ‘ ›r ኣርራብ
ዓ~ረ ዓርረ
ቡርኩትታ Äሩር
ኪርቢት Äþጊ‘ር
ኣርደ ¨Rd‘ ባር

6 /S/ መልሓስ ምስ ግርፃን ወይ ጫፍ ሰኒ ምስ ቀረበ ዝፍጠር ëላኺ
ኢነዛሪ ድምፂ እዩ’

/S/ ምሰ ረባሕቲ – ሰ ሱ ሲ ሳ ሶ

/S/ ኣብ ቃል መጀመርታ ምስ ኣናበብቲ

ሳዓል sþለ ሱትታ îኮ‘
ሳየ ሲፎ ሱባሕ î~ኮ
ሳ~‘ ሲዶ ሱምመ
/ስ/ ኣብ ማእኸልን መወዳእታን ቃል ምስ ወይ ብዘይ ኣናበብቲ

አ~ሱለ ሓSሳ
ባሳር ፋረስ
ባሶ ¨‰S
አይሲኖ‘‘
ባሰµ
ማይሲ
¨ልሳ

7 /ብ/ ከንፈራዊ ነዛሪ ዕጉት ድምፂ እዩ’

/ብ/ ምስ ረባሕታ በ ቡ ቢ ባ ቦ

/ብ/ ኣብ ቃል መጀመርታ ምስ ኣናበብቲ

በት ባጽ ቢር‘ታ ቦል
በ~ተ ባቅሊ ቢሕ ቦ~‘L
በዐ~‘ራ ባ~Û ቡ~ን
በ~ራ

/ብ/ ኣብ ማእኸልን መወዳእታን ምስ ወይ ብዘይ አናበብቲ

ኣበ ኡብለ ¨bùR
ራባ‘ ኣባ‘ gùbùL
ናባ ¨bþ~ñ ሮብ
ያባ‘ ¨Æ~é ኣብ
ኣባይቶ xùዑብ

7 /ት/ መልሓስ ኣብ ግርፃን ወይ ስኒ ምስገጠመ ዝፍጠር ኢነዛሪ
ዕጉት ድምፂ እዩ’

/ት/ ምስ ረባሕታ ተ ቱ ቲ ታ ቶ

/ት/ ኣብ መጀመርታ ቃል ምስ ኣናበብቲ

ተ~ t‘ t~‘ ቲራዎ
ተዓርረ ቲክ
ታይ ቲያ
ታማን ቲነ
ቱፈ~ ና ቶይ èL

/ት/ ኣብ ማእኸልን መወዳእታን ቃል ምስ ወይ ብዘይ ኣናበብቲ

አቱ ካፍተ
በ~ተ ሓት
ሓተ በት
ሱትታ ˆBsþT
¨tEÑ t›Rr
¨T‘N btE~¥

8 /ን/ መልሓስ ኣብ ግርፃን ምስገጠመ ብኣፍንጫ ዝወፅእ ነዛሪ
ድምፂ እዩ’

/ን/ ምስ ረባሕታ ነ ኑ ኒ ና ኖ

/ን/ ኣብ መጀመርታ ቃል ምስ ኣናበብቲ

ናባ ነፍ
ናኑ ኑማ
ናጋ~
ኒ Â~‘
ኒያ‘ት

/ን/ ኣብ ማእኸልን መወዳእታን ቃል ምስ ወይ ብዘይ ኣናበብቲ
ኢነ ዒብና ሓን
¨NÂ ¸Kናይ ሳን
ሳነ ሳንn ፋን
ታ~ነ ታነ ên
ሶ~ኖ ኢንዒበ kþNnþ
Æ~ñ ¨nù

/ክ/ DÞ¶T mLˆS ÂB ¬ÞÂG MS g«m ZF«R xþn²¶ :gùT DMÉþ X†””

/ክ/ ምስ ረባሕታ ከ ኩ ኪ ካ ኮ

/ክ/ መጀመርታ ቃል ምስ ኣናበብቲ

ከ~ ካረ ኪምቢሮ
ኩ ከሎ ኪሒና
ካ~ ኪዮ ኩክናይ
ኮ ኮ~ን ኪክtEnM

/ክ/ ኣብ ማእኸልን መወዳእታን ቃል ምስ ወይ ብዘይ ኣናበብቲ

ኣከ ሶ ~ ካ ቡርኩትታ
ኣኮ ሱክካ ûKµ
ሱንኩስ ሱንkùትታ~ለ ዲክ

10 /ድ/መልሓስ ጫፍ ናብ ግርፃን wY Sኒ ብምርኻብ ዝፍጠር ዕጉት ነዛሪ
ድምፂ እዩ’

/ድ/ ምስ ረባሕታኡ ደ ዱ ዲ ዳ ì

/ድ/ ኣብ መጀመርታ ቃላት ምስ ኣናበብቲ

ደስ ዱûy ዲክ ዳ ዳባዐ
ደብነ ዲደ ዳራ ዳጋር
ደ~ዐ ዲላ~ለ ዳርረ
ደሀ~ ዲፈ~ ዳባን

/D/ ኣብ ማእኸልን መወዳእታን ቃላት ምስ ወይ ብዛይ ኣናበብቲ
gdN¬‘ ¨Rd ‡D xd~

10 /ጽ/ እዙ ድምፂ ጫፍ መልሓስ ግርፃን ብምውሳድ ዝፍጠር ነዛሪ ዕጉት ድምፂ እዩ’

እዙ ድምፂ እንትድመፅ ናብ ድ ወይ ር ዝመሰል እንቲኾን ኣብ ግእዝ ZTKå ðdL ylN”” NXzùY DMÉþ mIˆð NKóN xB GXZ ትርፊ ዝኾነ ðdL ‘’ጽ’’ ተwsþÇ ኣሎ’

/ጽ/ ምስ ረባሽትኡ ጸ ጹ ጺ ጻ ጾ

/ጽ/ ኣብ መጀመርታ ቃላት ምስ ኣናበብቲ
ጸጽ ጸ~; ጺባ ጻ~‘ ጾጾብ
ጸግሓ ጺä ጸው
™ù~ጸ ጺäሕ ጻመ
™þ‰B Úባን
ጻምˆ
ጻጻይ
/ጽ/ ኣብ ማእኸልን መወዳእታን ቃላት ምስ ወይ ብዘይ ኣናበብቲ
ኢጺበ xÛÛ
ኢጽጻ x™™
አጸጽጾይታ ÆÚ

ፍ/ ሰኒ MS kNfR MStU«ሙ ዝፍጠር ëላኺ ኢነዛሪ ድምፂ እዩ’

/ ፍ/ ምስ ረባሕትኡ ፈ ፉ ፊ ፍ ፎ

/ፍ/ ኣብ ቃላት መጀመርታ ምስ ኣናበብቲ

ፈሎ ÍRÍR ðለ Íl ፋን
ፈራ ðየ ፋራስ
fr Íሮ
fL§:
/ፍ/ ኣብ ማእኸልን መወዳእታን ቃላት ምስ ወይ ብዘይ ኣናበብቲ

ሊፊዕ ነፍ
ላፋ xù™ùፍ
ካፈ xþGÄþF
ኢæ‘ ˆûy

/ዕ/ ኣብ ድሕሪት መLሓስ ናብ ጉሮሮ እንቲሰሓብ ዝፍጠር ነዛሪ ሻለኺ ድምፂ እዩ’

/ዕ/ ምስ ረባሕትኡ ዐ ዑ ዒ ዓ ዖ

/ዕ/ ኣብ ቃላት መጀመርታ ምስ ኣናበብቲ

ዐሮ ዑሉ ዒÄ ዓዶ â¯G
ዐ~ዶ ዑ~ረ ዒንÄ ዓረ
›ምቡRረ ዓ~r

/ዕ/ ኣብ ማእኸልን መወዳእታን ቃላት ምስ ወይ ብዘይ ኣናበብቲ

ላዐ å~âg ሳዓል ¨ራ‘ዕ
መዐ ኡዑብ ባዕላ‘ ኡልሉዕ
በዐ~‘ራ ሳዕላ

13 /ግ/ ድሕሪት መልሓስ ናብ ታሕናግ ምስ ገጠመ ዝፍጠር ነዛሪ ዕጉት ድምፂ እዩ’

/ግ/ ምስ ረባሕትኡ ገ ጉ ጊ ጋ ጎ

/ግ/ ኣብ መጀመርታ ቃላት ምስ ኣናበብቲ

ገር ጉሉብ ጊRቦ ጋባ ጎሎ
ገ ጉረ ጊራ ጋንጋ ጎምቦ‘
ገ~ዶ ጋራብ
ጋይሳ Uú‘
/ግ/ ኣብ ማእኸልን ኣብ መጨረሻታ ቃላት ምስ ወይ ብዘይ ኣናበብቲ

ዳገ ሳጋ ኢንጊ™þ› xþግዲለ ¨Ngù
Úጎ አ~ደገ ዳግዓ ዓንg
ûጎ Úግገ ዳግሓ ሊሊግ

/ይ/ ማእኸል መልሓስ ናብ ታሕናግ ምስ ተፀገዐ ዝፍጠር ነዛሪ

/ይ/ ምስ ረባሕትኡ የ ዩ ዪ ያ ዮ

/ይ/ ኣብ መጀመርታ ቃላት ምስ ኣናበብቲ

ያባ
ያንጉላ
ዮይያ

/ይ/ ኣብ ማእኸልን መጨረሽታ ቃላት ምስ ወይ ብዘይ ኣናበብቲ

ሳየ ሳይሰ ÚÚይ/ጻ~ዳይ
§የ ሳይነ ÄþþfY
ባየ ዶይተ

/ው/ ከንፈርን ዝፍጠር ነዛሪ ድምፂ እዩ’

/ው/ ምሰ ረባሕትኡ ወ ዉ ዊ ዋ ዎ

/ው/ ¨B mjmR¬ ቃላት ምስ ኣናበብቲ

ወዓ ዋየ ዋ~ኒ
ወ~ዓ ዋጋረ ዋካ~ካዕ
ዋጋበ ዋል

/ው/ ኣብ ማእኸልን መጨረሻታን ቃላት ምስ ወይ ብዘይ ኣናበብቲ

ተýዐ ሐልዋይ ጻው™~Â
ÚWã ጻWሃን ጻው
/ቅ/
ቅ ምስ ረባሕትኡ ቀ ቁ ቂ ቃ ቆ

/ቅ/ ኣብ መጀመርታ ቃላት ምስ ኣናበብቲ

ቁርሰ
ቁንፁይቲያ
ቁውዋ

ቅ ኣብ ማእኸልን ቃላት

ማሰቃል
ጺቅቃ

/ዝ/
²ባኒት zþBõ ¼þzþM

/ጥ/
ሱሩ~ጥ
ሑንጡቅጡቃ

/ፅ/ Éሎት
ፂQቃ

/እ/ XzùY kM tnÆbþ ¨B ¥X¡L ÝL ዘይዝውቱር ድምፂ X†”” ¨B WsùÂT ݧT kM ×ål Z¨mslù ZRkB እንቲኾን ከም ኣናÆbþ GN ኣብ መጀመርታ ቃላት ዓርሱ ኪኢሉ ደው ዝብል ድምፂ እዩ ‘

እ- ረባሕታ- አ ኡ ኢ ኣ ኦ

ኣብ መጀመርታ ቃላት ዘርኢ እ- ከምዝስዕብ ይርከቡ

አd~ ኡረ‘ ኢባ ¨በ ኦሮበ
አክከለ ኡማ ኢnþK ኣብባ å~ኮመ
አይሰ ኡ;ù‘B ኢጺበ ¨ä å~በ
¨Rደ xùlù: ኢግሪ: ኣሎ å~ብበ
¨Rì‘ ኡsù‘K ኢግዲለ ኣንጉ
ኡብለ ኢFæየ ኣራሕ
ኡሑይ ኢፎ‘ ¨SsR
ኡጉተ ¨ይሮ

ምጥባቅ ተነበብቲ

ኣብ ቋንቋ ሳሆ መብዛሕቶም ድምፅታት ተነበብቲ ፎኺሶም ወይ ጠቢቆም ክDመፁ ይኽእሉ እዮም ‘ ብምጥባቅ ወይ ምፍኳስ ድምፂ ኣብ ትርጉም ለውጢ ዘፍጥሩ ቃላት ኣብ ታሕቲ ቀሪቦም አለው’

/ብ/- ኣባ ኣብባ /N/ ታነ ታንነ
ያባ ያብባ ሳነ ሳንነ

/ግ/ Úገ ዳGገ /ጽ/ xþ™ ኢጽጸ
ሑጋ ሑግጋ ዒጸ ዒጽጸ

/ር/ ሳራ ሳርራ /S/ ሓሳ ˆSሳ
ዓረ ዓርረ /ይ/ ሃየ ሃይy

ኣብ ላዕሊ ከምZረአ ኣብ ቃላት ዘሎ አፈላላይ ትርጉም ብምፍኳስ ወይ ምጥባቑ ተነበብቲ ዚፍጠር እዩ’ ከምዙይ ዓይነት ዚኾኑ ቃላት ኣብ ፅሕፈት እንቲቀርቡ ብግቡእ ምልክት እንድሕር ዘይተገይረሎም ኣብ ምርድዳእ ፀገም ይፈጥሩ እዩም ‘ ሰለዝኾነ ድማ ተነበብቲ ፎኺሶም እንቲደመፁ ከም ኣብ ግእዝ ዝፀሓፍዎ ኮይኖም ክቕመጡ ሓደ ፊድል ምጥቃም ብኻሊእ መዳእ እቶም ተፀቒጦም (ጠቢቆም) ዝድመፁ ድምፅታት ናይቲ ዝጨብቕ ድምፂ ፊደል ተነባቢ (ሳድስ) ኣብ ቅድሚት ምስቱ ፊdል ደጊምካ ብምቅማጥ አደማምፅኡ ዝጠብቅ ምኳኑ ምርኣይ ይከአል እዩ ‘ ብመሰረት እዙይ ኣብዚ ቋንቋ ዚረኸበናዮም ውሰናት ጠቢቆም ዝድመፁ ውሰናት ቃላት ቀሪቦም አለው ‘

/ር/ /ል/ /M/ /B/
ካርራ ኣልþlù~ላ ላምማ ጋብባY
ሓርራ ቲል§s ሱምመ ¨BÆ
úR‰ ;ùLlù ዱምሙ
ዑርሩማ
/ጽ/ /ክ/ /ፈ/ /ት/ /ሰ/
ሓድÛ ኣክከ ˆፍፋ ሱትታ ኣSሳዓቢን
ûKkþS ›þT¬ ˆSú ¨Sú

ንውሓት ኣናባቢ

ኣብዚ ቋንቋ መሰረታዊ ኣናበብቲ ሓሙሽተ እዮም ‘ እዞም ኣናበብቲ ኣብ ቃላት ነዊሖም ወይ ሓፂሮም ክድመፁ ይኽእሉ እዮም ‘ ቀፂሎም ዘለው ቃላት ኣናበብቲ ብምንዋሕን ምፅፃርን ዚፈጥርዎም ትርጉም ፍልልይ ምዕዛብ የድልይ’

Úመ ጻ~መ ጻÚይ ጻ~ጻይ ዓሳ ዓ~ሳ
/ኣ/-ምንዋሕ ፋሮ ፋ~ሮ ታነ ታ~ነ µለ ካ~ለ
/å/ ` MNêÞ ቦል ቦ~`ል
/xù/ MNêÞ bùl bù~l
/å/-ምንዋሕ ሶኮ ሰ~ኮ î§ î~§
/xþ/ bþlÖ bþ~lÖ
-ምንዋሕ ፈራ f~‰

ኣብቃላት ዝረአ ዘሎ ኣፈላለይ ትርጉም ብባህሪ አደማምፃ ኣናባቢ ምንዋሕ ወይ ምሕፅር እዩ ‘ ንዙይ ኣብ ፅሕፈት ብግቡእ ዘድምፅ ምልክት ምህላውቃላት ብትክክል ክንባቡን ከስፅቡዎ ዘክእሉ ሕፅረት ወይ ፀገም ትርጉም አረዳድኣ ዚፈትሕ እዩ ‘ ሰለዝኾነ ድማ ሓፀር ኣናባቢ ዘለዎ ከምዘሎ bቱይ ዘድምፆ ፊድል ንኽፀሓፍ ንውሓት ኣናባቢ ኣብ ዘለዎ ቃ ድማ ንኩሎም ኣናበብቲ ብሓንቲ መናውሒት ምልክት ‘ቢ’ ድሕሪ እቱይ ዝነውሕ ድምፂ ንክቅመጥ ተገይሩ እዩ ‘

ኣብነት በ በ~ ቡ ቡ~ ቢ ቢ~ ባ ባ~ ቦ ቦ~
ሰ ሰ~ ሱ ሱ ~ ሲ ሲ~ ሳ ሳ~ ሶ ሶ~

አብዙይ ቋንቋ ማናውሒ ምልክት ዘድልዮም ቃላት ኣዚዮም ብዛሓት እዮም ‘ ንመለመሊ ዝኾኑ ውሱናት ኣብነት ቀፂሎም ቀሪቦም አለው’
1.አ- ኣናባቢ-ዝነውሓሎም ቃላት 2. ኡ -ዝነውሓሎም ቃላት 3 ኣ-ዝነውሓሎም ቃላት
አ~ደገ ቡ~ን ኣ~ቦሰ
አ~ልለ ቡ~ለ ኣ~ካም
ደ~ሰ ቡ~ረ ባ~ሀ
ደ~ራ û~ዐ ካ~ረ
አደ~ ጹ~ጸ ባ~ሒተ
በ~ራ ኡርሩ~ጋ ጻ~ዐ
መ~Rራ ጻ~›þመ
ኣለ~ለ ሳ~ነ
ጻወ™~ና ሃ~ናይ
ራበ~ና
ፋ~ካ
ቢ~ሎ
አ~በ
በ~ተ

4 ኢ-ዝነውሐሎም ቃላት 5-ዝነውሓሎምቃላት ዒ~ጸ å~ብባ
ጊ~ሪሳ አ~ሰለ
ጺ~ባ å~ዖበ
ጺ~ዳይ î~ኖ
ጺ~ነ î~ለ
ጺ~ዐ ዖ~ረ
ጺ~ም ÷~N

2.4 ዋዕታ ኣናባቢ
ኣብ ዝሓለፈ ኣርአስትና ንውሓት ኣናባቢ ኣብ ቃላት ቋንቋ ሳሆ ዝፈጥሮ ትርጉም ለውጢን ኣብ ፅሕፈት ድማ ከመይ ክቕመጥ ከም ዘለዎ ርኢና ኢና ኣብዚይ ርእስ ድማ ንሪኦ ዋዕታ ኣናባቢ እዩ። ዋዕታ ኣደማምዓ ኣናባቢ ኮይኑ ኣብ ሐደ ቃል ዘለው ኣናባብቲ ዋዕታኦም ክልዕል ወይ’ ክትሕት ይኽእል እዩ። ኣብዚ ቋንቋ ዋዕታ ዝዓወቶ እጃም ሰፊሕ ኣናባቢ ኣብ ፍትሒ/ ትርጉም ለውጢ የምፅእ እዩ።
ንኣብነት ኣብ እዞም ዝስዕቡ ቃላት ዝረኣ ፍልለይ ትርጉም ብዋዕታ ጥራይ ከምዝኾነ ምዕዛብ ይከኣል እዩ።

ካሎ ካሎ’
ጻራ ጻራ’
ጻይላ ጻይላ’
ሓጾ ሓጾ’
ዓረ ዓረ’

ኣብ ፀገም ዘሎው ቃላት ዋዕታኦም ላዕሊ- ላዕሊ – (HH) እዩ። ኣብ የመናይ ተፀሪሖም ዘለው ድማ ዋዕታኦም ላዕሊ ታሕቲ (HL) እዩ። ስለዝኾነ ድማ ዋዕታ ኣብዚ ቋንቋ ዝፈጥሮ ትርጉም ለውጢ ብምዕዛብ ኣብ ፅሕፈት አድላይ ዝኾነ ምልክት ምGÆR ¨B ኣናብባን ኣብ ምርድዳእ ክፍጠር ዝኽእል ፀገም ብግቡእ ክfትሕ ይኽእል እዩ።

ኣብ ፅሕfት ምልክት ሕፃር ሕንዓፅ(‘) ኣብ ድሕሪ ዝወርድ ዋዕታ ንክቕመጥ ስምምዕ ተበፂሕሉ እዩ። ኣብ Zወርድ ዋዕታ ምልክት ምግባር ዘደለየሉ ቀንዲ ምክንያት ኣብ መብዛሕቶም ቃላት ዝውtÜR ዝልዕል ዋዕታ ስለዝኾነ ዝወርድ ዋዕታ ድማ ውሑድ ብምኳኑ አዩ። ኣብ ዝወሓደ ዝውታረ ምልክት ምጥቃም ኣብ ፅሕፈት ዘለዎ እጃም ልዑል እዩ። ብመሰረት እዙይ ኣብ ዝልዕል ዋዕታ (H) ኣብ ዘለዎ ኣናባቢ ብዘይ ምንም ምሊክት ንክፀሓፍ፡ ኣብ ዘወርድ ዋዕታ (L) ዘለዎ ኣናባቢ ድማ ምልክት(’) ንኽቅመጠሉ ተገይሩ እዩ።

በ በ’
ለ ለ’
ሐ ሐ’

ልምምድ ምድማፅ ዋዕታ
ምንባብ ዋዕታ ðደላት
ሀ ሀ’ ሁ ሁ’ ሀ ሀ’
ለ ለ’ ለ ለ’
ረ ረ’ ረ ረ’ ረ ረ’
ደ ደ’ ደ ደ’ ደ ደ’

ዉ ዉ’ ዉ ዉ ዉ ዉ’
ባ ባ’ ባ ባ ባ’
ካ ካ’ ካ ባ ላ’
ሲ ዶ’ ሲ ዲ ሎ’ ወዘተ.

ዋዕታ ኣብ ቃላት ካብ ዘለዎ ትርጉም ፍልልይ ሓሊፋ ኣብ ሰዋሱው ቋንቋ ሳç እውን ዓብይ እጀም ይፃወት እዩ። ንኣብነት ፆታ- ተባዕታይ ወይ ኣንስተይቲ ኣብ ስም ብዋዕታ እዩ ዝፈለ።
ተባዕታይ ኣንስታይቲ
ካረ ካረ’
ጻይላ ጻይላ’
ቡልሎ ቡልሎ’
ባጻ ባጻ’ መዐ ባጻ ለ።
ገደንታ ገደንታ’ መዐ ባጻ’ ለ።
ረ~ጻንቶ ረ~ጻንቶ’
ዒ~ìይታ ዒ~ጾይታ’

ብተወሳኺ ክፍሊ ቃላት ኣብ ስምን GSን እøም ዝስዕቡ ቃላት ብዋዕታ እዩ ዝፍለ።
ራባ ራባ’
ያባ ያባ’
ጻ~ማ ጻ~ማ’

2.5 ዋዕታ ምስ ንውሓት ኣናባቢ

ኣብ ላዐሊ ከምዝረአናዩ ኣብዙይ ቋንቋ ፍሉይ ምልክት (‘) ኣB Zወርድ ዋዕታ” (~)ኣB ዝነውሕ ኣናባቢ ተገይሩሉ እዩ።እዞም ምልክታት ነኣቢይኖም ከመይ ከምዝፀሐፈን ዝንበቡ ረኢና አሎና። አብዙይ ኣርእስትና ድማ ክልቲኦም ዋዕታ ዝወርድን ዝነውሕ ኣናባቢን ኣብ ቃላት እንተገንፈ ብኸመይ ክፅሓፈን ከድመፀን ከም ዝኸእሉ ክንርኢ ኢና።
ንውሓት ዝወርድ ዋዕታ ካ~’ ኩ~’ ሳ~’ ቡ~’ ወዘተ
ንውሓት ዝልዕል ኣናባቢ ካ~ ኩ~ ሳ~ ቡ~ ወዘተ
ዝwRD ዋዕታ ንውሓት ኣናባቢ ካ’~ ኩ’~ ሳ’~ ቡ’~ ወዘተ
N¨BnT” ሳ~’ ላ~’ ጻ~’ ኮ~’
ቦ~’ል

ላ~’ህ ባላሳ’ ሪይ ።
ጻ~’ ባህ።
ታ~’ህ ኣä።
ታማ~’ህ ኣዱይ።

3.ረባሕታ ቃላት

ቃላት ቅርፆም ብምልዋጥ ዝተፈላለየ ተግባር ይፍፅሙ እዩም። እዞም ቃላት ቅርፆም ኣብ ዝልውጥሉ ግዘ ዝርእይዎም አዳማምፃ ፍልልይ ኣብ ፅሕፈት ምቅማጡ ኣድላይ እዩ ዙይ ድማ ብፍለይ ዝተፈላለዩ ሰባት ዝተፈላለየ አፅሓሕፋ ይህሉ ይገብር እዩ። ስለዝኾነ ቀፂሉ ረባሕታ ለምን ግለን ክንርኢ ኢና።
3.1. ረባሕታ ስም

ኣብ ቋንቋ ሳሆ ስም ንቁፅሪን ንፆታን ይረብሑ እዩም። ቁፅሪ ክንብል ከለና ነፀላን ብዙሕን እንቲኾን ፆታ ድማ ተባ”ታይ ኣንስተይቲን እዩ።

ሀ. ረባሕ¬ ቁፅሪ

ኣብዙይ ቋንቋ ስም ብምክንያት ረባሕታኦም ኣብ ሰለስተ ይኸፈሉ እዩም። ንሳቶም ድማ ስም ሓባር፣ ስም ጉጅለን ስም ነፁልን እዩም።
ስም ሓባር ዝበሃሉ ቃላት ምንም ልውጢ ከይገብሩ ንብዙሕን ነፁላን ቁፅሪ ብሓደ ዓይነት ቅርፂ ገለባሉ እዩም ንኣብነት

ኣልሳ ዳናን ኢፎ ዖላ
›Ä ~ጋ ጻራ ኢስኮክ ዑዱፍ
›MbùRr ዳሮ ካRማ ዑሉል
ኣንÄሕ ደብነ ካሶ ያLላ’/û¯’
ኣይሮ Äþ~Í §የ
ባጻ Äþ‰ር ዱርረ’ ራባ’
ባ~ጾ ማ~ሓ’ ራዲድ
ባር fሎ ማ~ል ሮብ
ባስካ ጋራብ sþራይ
ቢ~ሎ ጎምቦድ መ:ነ ሶ~ኖ
ቦላል ሓጋይ ና¦ር ሱባሕ
ÄÄዕ ሓሓይታ ዓ~ዳ ሱካት
Ú¼þ~n’ ሓን ዓራ’ን ሳክከ’
ጻልታ’ ¼~§ት ዓይሶ £ያ’ይ

ጉጅለ ለ እዞም ቃላት ቀድሚ መጠረሻታ ቃል ዘሎ ድኝፂ ናብ “ኡ” ወይ ካእብ ብምግባር ነፀላ ቁፅሪ ብዙሕ ዝቕይሩ እዩም።
ንኣብነት ነፀላ ብዙሕ
ነ ሚጋዕ ማ¯’ዕ
ሃቡብባ’ ሃቡ’ብ ¦bù~b)

ጉጅል ሐ እዞም ቃላት ቅድሚ መጤሻታ ቃልታ ዘሎ ድምፂ ኢ ወይ ሳልሰ ብምግበር ነፀላ ቁፅሪ ናብ ብዙሕ ዝለውጡ እዩም

ንአብነት ነፀላ
bþRታ’ ቢRtE’ት
Íራስ Í~ሪ’ስ
Æቅlþ (ÆK§’) Æ~ቂ’ል
ጉጅል መ ኣብ መጠረሽታ አሎ ኣናባቢ ብምቁራፅ ነፀላ ቁፅሪ ናብ ብዙሕ ዝቕይሩ እዩም።

ንአብነት ነፀላ ብዙÞ
ባክከ~ላ’ ባክከ’ል
Äበ~ላ’ Äበ’ል
ካበLላ ካበ’ል
ማሳNጋለ ማሳንገ’ል

ጉጅለ ረ ኣብ መጠረሻታ ቃል ዘሎ ድምፂ ኣናባቢ /ኣ/ወይ/አ/ናብ /አ/ብም ከመውላክ ተነባቢ ድምፂ መጠረሻታ ቃል ብምድጋም ነፀላ ቁፅሪ ናብ ብዙሕ ዝቕይሩ ቃላት እዩም።
ንአብነት፡- ነፀላ ብዙሕ
ኣä ኣä’M
ኢና ኢኖ’ን
ኢኮ ኢኮ’ክ
Äጋ Äጎ’ግ
ጋባ ጋቦ’ብ
ብተመሳሳሊ እቲ ኣብ መጠረሽታ ቃል ዘሎ ኣናባቢ /ኡ/ወይ /ኢ/እንተድኣ ኮይነሁ መጠረሽታ ቃል ዘሎ ተንባቢ ድምፂ ብምድጋም ነፀላ ቁፅሪ ናብ ብዙሕ ይቅይሩ።

ንአብነት ነፀላ ብዙሕ ነፀላ ብዙሕ
ኣንጉ ኣንጉ’ግ አይቲ ኣይቲ’ት
ዱምሙ ዱMሙ’ም ኢንቲ ኢንቲ’ት

ሉ ስም ጉጅል እዞም ሰማት ቁፅሪ ብንፁር አቀየመልክቱን እዩም። ስለዝኾነ አብ ብዙሕ ቁፅሪ ከምዘሎው እንቲድመፅ ኣብ ነፀላ ቁፅሪ ግን ጥብቆ ይውስኹ እዩም።
ኣብዙይ ቋንቋ ክልተ ዓይነት ጥብቂታት ነፀላ ቁፅሪ ዘመልክቱ ኣለው።

ንሳቶም ድማ /ቶ/ይቶን ታ/ይታን/እዩም።

ኣብነት፡- /ቶ/ ናብ ጉንዲ ቃል ዝውሰኽ /ይቶ/ ናብ ጉንዲ ዝውሰኹ
ጻጻይ ኣልሉ~ላ
ሒያው ጋንጋ
ጉማ
ኢንካዕ ሐግጋ
ዓ~ሳ
ረ~ጾን ሳዓ

ኣብነት/-ታ/ ናብ ጉንዲ ዝውስኹ /-ይታ/ ናብ ጉምዲ ዝውስኹ
ሑቱ’ክ ቦሖ
™ù~ጸ
ሓì
ሐ~ዎ’
ካየ
ሙልሑ
›þልቦ
ሐ. ነፀላ SM” እዞም Sማት ነፀላ ቁፅሪ ዘመልክtÜ እንቲኾን ብዙሕ ቁፅሪ እንተመልክቱ ዝተፈለየ ቅርፂ ወይ ጥብቆ ናብ ነፀላ ቅርፂ Zውስኹ እዩም።
ጉጅለ ሀ. እዞም ቃለት ቅድሚ መጨረሻ ዘሎ ድምፂ ኣናባቢ ናብ “ኦ” ብምቕያር ነፀላ ቁፅሪ ናብ ብዙሕ ዝቕይሩ እዩም።

ንኣብነት ነፀላ ብዙሕ
ዓራት ዓሮ’ት
ሓራይ ሓሮ’ይ
ሳዓል ሳፆ’ል
ማዓጾ ማዖ’ድ
ኣናÄ ኣኖ’ድ

3.2 ረባሕታ ግS

ኣብዙይ ቋንቋ ግS ብዘለዎም ለውጢ ኣብረባሕታ ኣብ ሰለስት ይኽፈሉ ንሳቶም ድማ
ጉጅለ ሀ- ቅድ¸ ጥብቆ ግS
ጉጅለ ለ- ድሕሪ ጥብቆ ግS
ጉጅለ ሐ- ኩውን ገለፅቲ ግS
ጉJl ሀ. ቅድሚ ጥብቆ ግለ- ኣብዙይ ጉጅለ ዝምደቡ ቃለት ግለ ኮይኖም ኣብ ረባሕትኦም ምስ ባዓል ቤት ዝሰማማዕ ጥብቆ ኣብ ቅድሚ ጉንድ/ሱር ቃል ዝውስኹ እዩም። ክሳብ ሕዚ ካብ ዝተገበረ መፅናዕቲ ኣብዙይ መድብ ዘሎው ቃልላት መጀመሪ ድምፆም ኣናባቢ ዝኾኑ እዩም።

ብተዋሳኺ ግለ ባሐታ ኣብዚ ቋንቋ ብዓርባዕተ መዳይ ክረአ ይካኣል እዩ። ንሳቶም ድማ ፍፁም /ድርረቱ ዝተፈፀመ ኩነት ዘርኢ/፣ ዘይፍፁም (ትንቢት ዘኪነ ዘርኢ) ፣ ትእዛዝ ወይ ይኹን ግለን ምእኹል ግለን እዩም።

ኣብዚ ቀፂሉ ዘሎ ሰደቃ ረባሕታ ሕድሕድ ዓይነት ግለ ምስ ባዓል ቤት ኣመልካቲ ጥብቆ ከመይ ኢሎም ከምዚቀሩ ንተዓዘብ።
xþGÄþf- ዝስዕብ ረብሑ አሎ
ገዓልቤት ፍፁም ዘይፍፁም ትእዛዛ/ትኩን ንእኹል
ኣኑ አግዲፈ ኣግዲፈ ኣግዳፎይ ኣግÄፎ’
አቱ ቲግÄþፈ ታግÄþፈ ኢግÄþፈ ታግጻፎ’
ኡስ’ክ ዩግÄþፈ ያግÄþፈ ያግÄþፎይ ያግÄፎ’
ኢሲ’ ቲግÄþፈ ታግÄþፈ ታግÄþፎይ ታግÄፎ’
ናኑ ኒግÄþፈ ናግÄþፈ ናግÄþፎይ ናግÄፎ’
ኣቲ’ን ቲግÄþፊን ታግÄþፊን ኢግÄþፋ’ ታግÄፎና’
ኢሲ’ን ዩግጺፊን ያግÄþፊን ያግÄþፎ~ናይ ያግÄፎና’

ኣብዙይ ጉጅለ ዝምደቡ ግS ንምጥቃS ዝኣክል እዞም ሲ›þቦም ዘለው NRx””
ኣሕዚነ ኢክሒነ ኡርኩተ
አክkለ å~÷መ å~îl
አብቢጸ ኡንጹዐ ኡያ’ኩዐ
ኢጽ¼þነ ኢንጊd ኢፍÄþየ
ኢግÄþፈ
ኢግÄþለ ኡንዱዐ ኢምፊዐ
ኢግ¶ዐ ኡርሑጸ ኢጺግረለ-

x~ ፈዐ አ ~ጸገ አ~ ፎy
አ¼ተ ኣ‡የ
አለየ å~ዖበ ኡ™ùየ
አመገ å~ዖገ åYî~ መ
ኣነበ አ~ሮፈ አýዐ
አ~;ተ ኡብለ
አርd አመ~ተ
አ~በሐ å~ቶከ
xድሐ å~ብb

ንጥፈት እዞም ዝስዕቡ ቃለት ረባሕታ ግS ዓይነቶም ምስ ባዐል ቤት ኣመለካቲ ጥብቆኦም ኣርእይ።
ኦ~ዖበ ኡብለ ኣ‡የ ኡንዱዐ ኡርሑጸ ኢግሪዐ
በዓል ቤት ፍፁም ግስ ትንቢት ግስ ይኹን ግስ ምእኩል ግስ ትእዛዘ ግስ
አኑ
ኣቱ
ኡሱ’ክ
ኢሲ’
ናኑ
ኣቲ’ን
ኢsþ’ን
ንጥፈት- በዞም ዝስዕቡ ቃለት ተጠቒምካ ምሉእሓሳብ ህነፅ
1. ኣግጻፎ
2. ኢክሒን
3. ኣ~ብቦይ
4. ኡዑብ
5. ኣክkለ
ጉጅለ ድሕሪ ጥብቆ ግስ-
ኣብዙይ ጉጅለ ዝምደቡ ዓይነት ግስ ኣብ ረባሕቶኦም ባዓል ቤት ኣመልካቲ ጥብቆ ድሕሪ ጉንዲ/ሱር ዝውስኹ እዩም። አብዙይ ጉጅለ ዘሎው ከም ኣብ ላዕሊ ዝረኣናዮ ብ ኣናባቢ ዝጅምሩ አዚዩም ውሒዳት እዩም። መብዛሕቶም ብተናባቢ ድሚፂ እዩም ዝጅምሩ። ስለዝኾነ ድማ ብመጀመሪ ድምፂ ክንፈልዮም አይንኽእልን።ቀፂሉ ኣብ ዘሎ ሰደቓ ረባሕታ ዓይነትን ዝውስኹ ጥብቆታት አመሊካቲ ባዓል ቤትከመይከምዝዋደዱ ምርኣይ ይከኣል።

ˆb ዝብል ቃል ንኣብነት ከምዝስዕብ ይረብሕ

በዓል ቤት ፍፁም ግስ zYF{ùM ግስ ይኹን ግስ ምእኩል ግስ
አኑ ሓበ ሓባ’ ሓቦይ ሓቦ’
ኣቱ ሓBተ ሓBታ ሓብ ሓብቶ’
ኡሱ’ክ ሓበ ሓባ ሓቦይ ሓቦ’
ኢሲ’ ሓብተ ሓብታ ሓብቶይ ሓብቶ’
ናኑ ሓBነ ሓብና ሓብኖይ ሓብኖ’
ኣቲ’ን ሓብተን ሓብታን ሓባ’ ሓብቶ~ና’
ኢሲ’ን ሓበን ሓባን ሓï~ናይ ሓቦ~ና’

ንጥፈት፡- ኣብ ላዕሊ አሎ ሰደቃ ረባሕታ ግስ ትዕዝብቲኩም እንታY እዩ?
ኣብዙይ ቋንቋ ኣብ ጉጅለ ‘ለ’ ዝምደቡ ግስ ንምጥቃስ ዝኣክል እዞም ዝስዕቡ ይመልክቱ።
አበ ጻ›መ ጻላለ ፎተ
ኣባሐ ጻ~መ ደ~ረ û~ዐ
አፊተ ጻመ Äþፈ~ ገ
ኣሎ ጻወጸ ደሀ~ ሓበ
ኣንዳሐ ዱመ Ú~መ ሓጻ
ኣረ ፋ~ከ ደ~ሰ ሓተ
ኣይሲነ Ûየ ዲጊረ ሒነ
ባì አስሰረ ™þ~ነ ሓራገ
ባ~h ጋሐ ì~ረ ኢፍፎሰ
ባከ ¦የ ጹû~ ካፈ
በ~ተ ቦሎለ ፋረ ኦረ
በየ ጻ~በ ፊየ ኩd
ሉወ ካለ ዋየ
ራd ማ~ሐ ዋጋረ
ሳየ ማከ ዋ~ኒሰ
ሶ~ከ ¬ካረ ወ~ለ
ሰለ ማረ
ሰ~ኒተ å~በ ኦሮበ
ሱገ ዓረ
ታ~ነ ዑለ
ኡፉዐ ራበ
ንጥፈተ እዞም ዝስዕቡ ቃላት ረበሕታት ግስ ምስ ባዓለ ቤት ዝቅፁሉ ጥብቆ አርእይ።
በ~ተ Ä~በ ሳየ ሓጸ ታ~ነ ሉወ ሓተ ኩደ

ንጥፈት፡- በዞም ዝስዕቡ ተጠቒምኩም በኣርባዕቲኦም ዓይነት ረባሕታ ምሉእ ሓሳብ ህነፁ።
ሰ~ከ ገ ሐተ
ማረ ጻ~መ